Czym jest tarczyca?
Tarczyca jest narządem składającym się z dwóch płatów, które połączone są cieśnią. Objętość tarczycy u kobiet wynosi maksymalnie 18 ml, a u mężczyzn – 25 ml. Tarczyca jest jednym z gruczołów dokrewnych, które są odpowiedzialne za produkcję hormonów.
Hormony z tarczycy uwalniane są do krwi, przez co oddziałują na każdą tkankę organizmu. Do hormonów produkowanych przez tarczycę zalicza się tyroksynę (T4) oraz trójjodotyroninę (T3), które to pełnią następujące funkcje:
- w przypadku płodów i małych dzieci odpowiadają m.in. za prawidłowy wzrost oraz rozwój układu nerwowego,
- w przypadku osób dorosłych pełnią kluczową rolę w procesach metabolizmu, takich jak synteza i rozpad białek, cukrów oraz tłuszczów; przez to mają wpływ praktycznie na każdy narząd w organizmie,
- hormony tarczycy są niezbędne do życia.
Aby hormony te mogły być produkowane, konieczna jest obecność jodu – ale zarówno nadmiar, jak i niedobór tej substancji zaburza syntezę T3 i T4. Z tego względu niezwykle ważne jest dostarczanie jodu w diecie – spożywając od czas do czasu np. sól jodowaną jako dodatek do różnych dań. Ponadto kobiety w ciąży powinny dodatkowo przyjmować ok. 150 μg jodu w formie tabletek – niestety w ostatnim czasie jod nie jest praktycznie dostępny, zarówno w aptekach stacjonarnych, jak i internetowych, przez co pozostaje nam sięganie po suplementy diety z jodem, zamiast typowo jodu w postaci leku.
Hormony T3 i T4 – kluczowe dla organizmu
Produkcja hormonów tarczycy jest regulowana przez kolejny grudzoł wydzielania wewnętrznego – przysadki znajdującej się w mózgu. Wytwarza ona TSH (tyreotropinę), której produkcja rośnie, gdy w organizmie jest za mało hormonów T3 i T4. TSH ma ponadto zdolność pobudzania tarczycy do produkcji hormonów, dlatego zwiększający się poziom T3 i T4, hamuje wydzielanie TSH przez przysadkę, przez co w organizmie zaczyna krążyć prawidłowa ilość T3 i T4.
Hormony T3 i T4 krążą w naszym krwiobiegu w dwóch postaciach:
- w postaci związanej z białkami (wówczas są nieaktywne),
- w postaci wolnej (wówczas nazywamy je FT3 i FT4) – i to właśnie w tej postaci hormony T3 i T4 wpływają na poszczególne tkanki organizmu.
Niedoczynność tarczycy – objawy
Praca tarczycy może jednak zostać zaburzona i wówczas możliwa jest np. choroba Hashimoto, nadczynność lub niedoczynność tarczycy. W przypadku niedoczynności tarczycy mogą pojawić się następujące objawy:
- uczucie osłabienia,
- szybka męczliwość,
- ciągłe uczucie senności,
- niekiedy spowolnienie mowy i myślenia,
- trudności w koncentracji,
- zaburzenia pamięci,
- zaburzenia nastroju (może wystąpić nawet depresja),
- bóle mięśniowe,
- skurcze mięśni,
- obrzęki stawów,
- odczuwanie chłodu i łatwe marznięcie,
- trudności ze zrzuceniem wagi lub przyrost masy ciała bez wyraźnego powodu lub bez zmiany diety/aktywności,
- skóra jest sucha, zimna, blada,
- na łokciach i kolanach może występować nadmierne rogowacenie (miejsca te są szorstkie),
- na twarzy (w tym na powiekach) oraz na rękach może pojawić się obrzęk wskutek gromadzenia się wody,
- może wystąpić obrzęk strun głosowych i języka, co wpływa na głos – staje się on ochrypły oraz matowy,
- włosy są suche i łamliwe, mają tendencję do nadmiernego wypadania,
- wypadać mogą również brwi,
- serce pracuje wolniej, przez co obniża się także ciśnienie tętnicze krwi,
- występują problemy z nabieraniem powietrza,
- często występują zaparcia,
- w ciężkiej niedoczynności może wystąpić niedrożność jelit lub gromadzenie się płynu w opłucnej, worku osierdziowym lub jamie brzusznej,
- mocz jest oddawany rzadziej,
- u kobiet występują zaburzenia miesiączkowania, które niekiedy stanowią przeszkodę w zajściu w ciążę lub jest powodem poronienia,
- mężczyźni mają obniżone libido i zaburzenia erekcji.
Często niedoczynność tarczycy wynika z choroby Hashimoto, która jest chorobą autoimmunologiczną. Wówczas występują zaostrzenia objawów niedoczynności tarczycy i może np. wystąpić nagłe powiększenie i bolesność tego gruczołu, wzrost temperatury, występowanie objawów nadczynności tarczycy.
Jawna i subkliniczna postać niedoczynności tarczycy
Wszystkie opisane wyżej objawy wynikają z tzw. jawnej niedoczynności tarczycy. Jednak rozwój tego typu niedoczynności może zostać poprzedzony okresem subklinicznej niedoczynności tarczycy i wówczas mogą wystąpić następujące objawy:
- większe stężenie cholesterolu,
- większe stężenie TSH,
- stężenie FT4 jest w normie lub na poziomie dolnej granicy normy,
- występują bóle głowy,
- zaburzenia nastroju – w tym stany depresyjne,
- chory odczuwa nadmierne i chroniczne zmęczenie,
- zmniejsza się tolerancja na zimno,
- u noworodków przedłuża się żółtaczka,
- u małych dzieci odnotowuje się opóźnienie w rozwoju – zarówno fizycznym, jak i psychicznym,
- u dzieci starszych może wystąpić zahamowanie wzrostu i późne dojrzewanie płciowe.
Czym grozi niedoczynność tarczycy w ciąży?
Niedoczynność tarczycy – poza negatywnym wpływem na zdrowie matki – wpływa również bardzo niekorzystnie na rozwój płodu, a nawet zwiększa ryzyko powikłań ciążowych. Jeśli do powikłań nie dojdzie, nieleczona niedoczynność tarczycy matki w ciąży może oddziaływać na zdrowie dziecka po urodzeniu – wówczas zagrożony jest np. prawidłowy rozwój fizyczny i intelektualny dziecka.
Niedoczynność tarczycy u kobiet w ciąży wiąże się m.in. ze zwiększonym ryzykiem poronienia. Ponadto może dojść do nadciśnienia ciążowego, odklejania się łożyska czy niedokrwistości. Najbardziej niebezpieczna dla płodu jest niedoczynność tarczycy występująca podczas pierwszych 12 tygodni ciąży, gdy dziecko jeszcze nie posiada samo tego gruczołu (lub jest on niewydolny) i nie jest w stanie samodzielnie produkować niezbędnych do prawidłowego rozwoju i życia hormonów. W przypadku nieleczonej niedoczynności tarczycy niestety jest bardzo duże prawdopodobieństwo, że dojdzie do poronienia lub dziecko nie urodzi się zdrowe. Dlatego planując ciążę, podstawą jest zbadanie czynności tarczycy i podjęcie – w razie wystąpienia zaburzeń – odpowiedniego leczenia. W okresie ciąży leczenie chorób tarczycy polega na podawaniu odpowiednich dawek lewotyroksyny.
Typy niedoczynności tarczycy
Niedoczynność tarczycy może występować pod różnymi postaciami. Poniżej opisujemy wszystkie z możliwych:
- Pierwotna niedoczynność tarczycy – to uszkodzenie tarczycy, które skutkuje zahamowaniem wytwarzania hormonów T3 i T4; przyczyną pierwotnej niedoczynności może być autoimmunologiczne, przewlekłe zapalenie tarczycy, wycięcie tarczycy podczas operacji, leczenie jodem promieniotwórczym, napromienianie okolicy szyi z powodu nowotworu, nadmierna podaż jodu, niedobór jodu, spożywanie substancji wolotwórczych, zażywanie niektórych leków (np. związków lity czy fenytoiny), wrodzony brak enzymów koniecznych do produkcji hormonów tarczycy lub niedorozwój tarczycy.
- Wtórna niedoczynność tarczycy – to uszkodzenie przysadki, które prowadzi m.in. do spadku zawartości TSH w organizmie – wówczas tarczyca nie jest pobudzana do produkcji hormonów.
- Trzeciorzędowa niedoczynność tarczycy – to uszkodzenie podwzgórza prowadzące m.in. do spadku TSH w organizmie (przysadka nie jest pobudzana do produkcji TSH, przez co spada też poziom produkcji hormonów tarczycy). Przyczyną może być zniszczenie podwzgórza przez uraz bądź nowotwór.
W Polsce najczęściej rozpoznawaną przyczyną niedoczynności tarczycy jest choroba Hashimoto, która to stanowi przewlekłe i autoimmunologiczne zapalenie tarczycy.
Choroba Hashimoto a niedoczynność tarczycy
Choroba Hashimoto należy do grupy chorób autoimmunologicznych, czyli takich, w których organizm traktuje własny narząd jako wroga. W przypadku Hashimoto, układ odpornościowy zaczyna niszczyć tarczycę (tak jak bkaterie czy wirusy). Wraz z krwią zaczynają wówczas napływać do tego organu limfocyty i inne komórki, przez to tworzy się stan zapalny. W tym momencie organizm rozpoczyna wytwarzanie przeciwciał przeciwko niektórym składnikom tarczycy, takim jak tyreperoksydazie (powstaje przeciwciało tzw. anty-TPO) oraz tyreoglobulinie (powstaje przeciwciało tzw. anty-TG). Napływające do tarczycy przeciwciała i inne komórki, niestety nieodwracalnie uszkadzają tarczycę, co skutkuje zmniejszeniem wytwarzania hormonów tarczycy oraz niedoczynnością tego gruczołu.
Choroba Hashimoto – podobnie jak niedoczynność tarczycy – może występować pod różnymi postaciami, np.:
- zanikowa (tarczyca staje się coraz mniejsza na skutek stopniowego zniszczenia),
- z wolem (tarczyca się powiększa i pojawia się zgrubienie na szyi, zwane wolem),
- z prawidłową wielkością tarczycy (tarczyca nie zmienia swoich rozmiarów, mimo występującego stanu zapalnego).
Na wystąpienie choroby Hashimoto ma wpływ kilka czynników ryzyka. To m.in. predyspozycja genetyczna (choroba Hashimoto może występować rodzinnie). W rodzinach osób, w których występują inne choroby autoimmunologiczne (np. reumatoidalne zapalenie stawów) również jest większe ryzyko pojawienia się u któregoś z członków rodziny choroby Hashimoto.
Innym czynnikiem ryzyka jest palenie tytoniu oraz płeć (szacuje się, że aż 95% pacjentów ze zdiagnozowaną chorobą Hashimoto stanowią kobiety).
Podejrzenie niedoczynności tarczycy – kiedy do lekarza?
Jeśli pacjent zauważy u siebie niepokojące objawy, które zostały przedstawione w niniejszym artykule, mogące świadczyć o zaburzeniach pracy tarczycy, powinien udać się do lekarza rodzinnego, który najprawdopodobniej skieruje go do lekarza specjalisty, jakim jest lekarz endokrynolog.
Na początku lekarz przeprowadzi wywiad chorobowy, pytając m.in. o początek dolegliwości, ich rodzaj, charakter i nasilenie. Następnie wypyta nas o inne choroby, na które cierpimy, o możliwe zabiegi operacyjne w przeszłości, aktualnie zażywane leki, stosowane używki, możliwe alergie czy choroby występujące w rodzinie.
Należy ponadto pamiętać, aby powiedzieć lekarzowi, jeśli wystąpiła sytuacja ekspozycji na duże dawki jodu.
Warto także wspomnieć o innych niepokojących objawach, które niekoniecznie mogłyby bezpośrednio wskazywać na zaburzenia tarczycy – np. zmiana apetytu czy trudności z zasypianiem.
Po wywiadzie lekarz rozpocznie badanie ogólne pacjenta, sprawdzając m.in. stan węzłów chłonnych, brzucha, skóry, błon śluzowych (gardła), serca i płuc (badanie osłuchowe), ciśnienia i tętna, siły i napięcia mięśni. Po badaniu ogólnym lekarz przystąpi do badania tarczycy. Jeżeli dysponuje odpowiednim sprzętem, może wykonać – poza badaniem palpitacyjnym – badanie USG gruczołu.
Na koniec zostaną zlecone badania laboratoryjne z krwi i po ich uzyskaniu postawione będzie końcowe rozpoznanie, po czym lekarz przedstawi możliwe rozwiązania i leczenie (jeżeli diagnoza wskaże na zaburzenia tarczycy). Cały proces można przyspieszyć, wykonując badania z krwi już wcześniej – prywatnie – badając poziom TSH, fT3 i fT4, a także poziom przeciwciał anty-TPO i anty-TG. Ważne jest, aby do badań z krwi odstawić suplementy zawierające biotynę przynajmniej na 2-3 tygodnie przed pobraniem, gdyż biotyna może zaburzać wynik.
Ponadto lekarz może zlecić takie badania, jak: morfologia, profil lipidowy (badanie poziomu cholesterolu i trójglicerydów), próby wątrobowe (badanie poziomu ALAT, ASPAT oraz bilirubiny) – te badania również można wykonać na własną rękę bez skierowania (odpłatnie w laboratorium), jeżeli chcemy przyspieszyć rozpoznanie.
Niedoczynność tarczycy a wyniki badań
Jak już wspomnieliśmy, diagnostyka niedoczynności tarczycy obejmuje zarówno badania laboratoryjne, jak i obrazowe (np. USG). Podstawowym badaniem jest oznaczenie poziomu TSH. W zależności od konkretnej postaci niedoczynności, TSH kształtuje się następująco:
- pierwotna niedoczynność tarczycy – TSH jest podwyższone,
- wtórna niedoczynność tarczycy – TSH jest obniżone,
- trzeciorzędowa niedoczynność tarczycy – TSH jest obniżone.
Kolejny krok to zbadanie poziomu fT3 i fT4. W przypadku jawnej niedoczynności tarczycy stężenie fT4 we krwi będzie obniżone, natomiast poziom fT3 może być w normie lub mieścić się w dolnej granicy normy (lub być obniżone – nigdy podwyższone).
Dla wykluczenia ewentualnej choroby Hashimoto, można jeszcze wykonać badanie przeciwciał anty-TPO i anty-TG. Jeżeli ich poziom jest podwyższony, prawdopodobnie występuje choroba Hashimoto (poziomy te są podwyższone u ponad 90% chorych).
Dla rozpoznania niedoczynności tarczycy istotne są też inne wyniki badań, m.in. z morfologii, profilu lipidowego i prób wątrobowych – dzięki nim można ocenić parametry pracy innych narządów. W przypadku niedoczynności tarczycy wspomniane badania mogą np. ujawnić podwyższenie stężenia cholesterolu, niedokrwistość (anemię), podwyższone stężenia enzymów ASPAT, LDH i CK (ich stężenie jest odzwierciedleniem pracy mięśni, serca i wątroby).
Badanie USG tarczycy z biopsją?
Poza badaniami laboratoryjnymi, warto wykonać badanie USG tarczycy, dzięki któremu poznamy wielkość i konsystencję gruczołu, a także możliwe zmiany w budowie narządu i sąsiadujących z nim węzłów chłonnych.
Podczas badania USG można przeprowadzić także biopsję aspiracyjną cienkoigłową, podczas której pobierany jest niewielki fragment tarczycy. Materiał trafia później do oceny charakteru występujących zmian. W przypadku np. choroby Hashimoto, widoczne będą duże ilości limfocytów. Ale biopsja nie jest konieczna do rozpoznania choroby Hashimoto – jest bardzo pomocna w przypadkach niejednoznacznych. Zabieg jest całkowicie bezpieczny.
Niedoczynność tarczycy u dzieci
Niedoczynność tarczycy u dzieci może wynikać z niekorzystnych zmian stężenia hormonów tarczycy. U dzieci często mówi się o wrodzonej niedoczynności tarczycy, która została spowodowana niedostatecznym wytwarzaniem hormonów tego gruczołu już w okresie płodowym. Wrodzona niedoczynność u dzieci może mieć także charakter przejściowy – jeżeli np. jest niedobór jodu w pożywieniu matki. Z kolei niedoczynność tarczycy nabyta występuje u dzieci najrzadziej.
Hormony produkowane przez tarczycę są niezwykle ważne dla prawidłowego rozwoju dziecka. Odpowiadają m.in. za procesy wzrastania, dojrzewania, a także kształtowania się układu nerwowego. To z kolei ma ogromne znaczenie w rozwoju fizycznym, emocjonalnym oraz intelektualnym dziecka.
Objawy niedoczynności tarczycy u dzieci są zróżnicowane i w dużej mierze zależą od wieku. W pierwszych tygodniach życia mogą być praktycznie niezauważalne, a jedynym z symptomów jest przedłużająca się żółtaczka fizjologiczna. Z kolei w okresie niemowlęcym może pojawić się spowolnienie czynności życiowych. Do innych objawów niedoczynności tarczycy u dzieci należą: senność, częste zaparcia, sucha skóra, mniejszy apetyt, niewielki przyrost masy ciała, opóźniony rozwój psychoruchowy, małe napięcie mięśniowe, zahamowanie wzrostu, wystający pępek, opóźnione ząbkowanie, nadwrażliwość na zimno, suche i wypadające włosy, opóźniony proces dojrzewania płciowego, przyrost masy ciała mimo zmniejszonego apetytu (u starszych dzieci).
Niedoczynność tarczycy – leczenie
Leczenie niedoczynności tarczycy polega na przyjmowaniu do końca życia lewotyroksyny. Substancja ta zawarta jest m.in. w lekach takich, jak Euthyrox czy Letrox – podaje się ją doustnie, najlepiej minimum 30 minut przed śniadaniem (na czczo, popijając niewielką ilością wody). Niestety pokarm może zmniejszać wchłanianie tyroksyny, więc należy pilnować, aby nie przyjmować tabletki tuż przed lub po posiłku.
Celem takiego leczenia jest dostarczenie organizmowi odpowiedniej ilości hormonów tarczycy. Po ok. miesiącu od rozpoczęcia leczenia, lekarz zleci nam prawdopodobnie ponowne badanie poziomu TSH i – w przypadku wtórnej lub trzeciorzędowej niedoczynności tarczycy – poziom fT4. Prawidłowe stężenie TSH mieści się między 1 a 2,5 ml U/L (u kobiet w ciąży powinno być ono jeszcze niższe).
Leki na niedoczynność tarczycy z innymi lekami
Należy pamiętać, że niektóre leki mogą obniżać skuteczność działania lewotyroksyny, zmniejszając jej wchłanianie. Do leków tych zalicza się m.in. związki żelaza, glinu i wapnia, a także cholestyraminę. W przypadku stosowania tych leków może okazać się konieczne zwiększenie dawki lewotyroksyny. Trzeba ponadto zachować kilkugodzinny odstęp między przyjęciem lewotyroksyny, a leku, który obniża jej wchłanianie.
Niedoczynność tarczycy a dieta
Niestety jeśli występuje niedoczynność tarczycy, nie ma żadnych domowych sposobów na jej wyleczenie. Możemy natomiast minimalizować niektóre przykre objawy, stosując odpowiednią dietę. Osoby cierpiące na niedoczynność tarczycy zwykle są bardziej narażone na zwiększanie się masy ciała mimo braku apetytu oraz na większe stężenie cholesterolu we krwi. Z tego powodu bardzo ważne jest stosowanie zdrowej, lekkostrawnej diety oraz spożywanie 5 posiłków dziennie (zamiast 1-2 dużych posiłków spożywaj 5 małych), w tym: śniadanie, drugie śniadanie, obiad, podwieczorek i kolację. Ostatni z posiłków należy spożyć minimum na 2-3 godziny przed pójściem spać.
W diecie należy się wystrzegać zwłaszcza tłustych potraw, m.in. tłustych serów czy mięsa wieprzowego. Do smażenia należy używać olejów roślinnych, a sałatki lepiej przyrządzać z oliwą lub odtłuszczonym jogurtem niż z ciężkim majonezem. Istotne jest wzbogacenie diety o produkty pełnoziarniste (np. kasza gryczana, ryż brązowy, ciemne pieczywo typu graham). Zamiast mięsa wieprzowego czy wołowego wybieraj chudego kurczaka lub indyka, a także mięso z ryb. Pamiętaj także o spożywaniu dużej ilości warzyw i owoców – szczególnie warzywa powinny być podstawą Twojej diety.
W przypadku niedoczynności tarczycy występuje problem z odpowiednią podażą jodu – należy o to zadbać w codziennej diecie, spożywając produkty takie, jak np.: ryby morskie (dorsz, mintaj), pomidory, sól kuchenna jodowana (ale z umiarem, gdyż sól może szkodzić zdrowiu!), szparagi. Równocześnie należy ograniczyć spożywanie produktów wolotwórczych, takich jak: kapusta, brukselka, kalafior, fasola, cebula, rzepak i groch.
Fakty i mity na temat niedoczynności tarczycy i choroby Hashimoto
W poniższym nagraniu Collegium Medicum (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum w Bydgoszczy) z konferencji naukowej, poruszany jest temat faktów i mitów na temat niedoczynności tarczycy i choroby Hashimoto. Zapraszamy do oglądania!
Bibliografia
- Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, tom 1, Medycyna Praktyczna, Kraków 2006.
- Szczeklik A., Gajewski P., Kompendium Medycyny Praktycznej 2009, Choroby wewnętrzne, Medycyna Praktyczna, Kraków 2009.
- L. Królicki, M.E. Karbownik-Lewińska, A. Lewiński, Choroby tarczycy-kompendium, Lublin: Wydawnictwo Czelej, 2008.
