Czym jest tarczyca?
Tarczyca jest gruczołem dokrewnym zlokalizowanym w przednio-dolnej części szyi. Tworzą ją dwa płaty połączone ze sobą cieśnią. W sąsiedztwie płatów znajdują się z kolei mniejsze przytarczyce.
Tarczyca należy do gruczołów wydzielania wewnętrznego i odpowiada m.in. za metabolizm oraz gospodarkę wapniowo-fosforanową w organizmie, poprzez produkowanie hormonów: trójjodotyroniny (T3), tyroksyny (T4) oraz kalcytoniny.
Funkcje tarczycy kontrolowane są przed oś podwzgórze-przysadka, na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego – co dotyczy zarówno T3, jak i T4. Z kolei produkcja kalcytoniny uzależniona jest od poziomu wapnia w surowicy krwi.
Hormony, które wydziela tarczyca, są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu – pełnią wiele bardzo istotnych funkcji. Jednak do ich produkcji konieczny jest m.in. jod, który możemy dostarczać wraz z pokarmem, a także niektóre aminokwasy. W okresie dojrzewania, hormony tarczycy odpowiadają m.in. za prawidłowy wzrost, natomiast u osób dorosłych pełnią ważną rolę w przemianie materii oraz funkcjonowania układów: nerwowego i krwionośnego, a także w procesach termogenezy.
Choroby tarczycy są poważnym problemem epidemiologicznym. Szacuje się, że dotyczą one ok. 7-9% populacji do 60. roku życia oraz 10-12% populacji po 60. roku życia. Zwykle występują u kobiet. Choroby te mają różne podłoże (wyróżnia się niedoczynność i nadczynność tarczycy).
Niedoczynność tarczycy
Niedoczynność tarczycy powodowana jest przez niskie stężenie hormonów, które produkuje tarczyca lub przez ich zły metabolizm w organizmie. Przyczyną może być uszkodzenie samej tarczycy, zaburzenia stymulacji ze strony przysadki lub zaburzenia wynikające z niedostatecznej stymulacji przez podwzgórze. Ponadto podłożem niedoczynności pierwotnej (wynikającej z uszkodzenia tarczycy) może być choroba Hashimoto (to choroba autoimmunologiczna, w której występuje przewlekłe zapalenie tarczycy i dochodzi do produkcji przeciwciał przeciwko enzymom w tarczycy), częściowe lub całkowite wycięcie tarczycy, uszkodzenie tarczycy w wyniku radioterapii, inne zapalenia tarczycy, niedobór jodu w diecie. W przypadku niedoczynności wtórnej przyczyną mogą być uszkodzenia przysadki lub sarkoidoza.
Aby rozpoznać niedoczynność tarczycy, należy oznaczyć stężenie TSH. Jeśli jest ono zbyt wysokie, należy dodatkowo oznaczyć stężenie tyroksyny (fT4). Jeśli podwyższonemu TSH towarzyszy niski poziom fT4, wówczas diagnozuje się niedoczynność pierwotną. W diagnozie bardzo pomocne jest także wykonanie badania USG, a także zbadanie przeciwciał anty-TPO i anty-TG, aby wykluczyć podłoże autoimmunologiczne choroby (czyli chorobę Hashimoto).
Niedoczynność tarczycy a witaminy i minerały
Nieleczona tarczyca prowadzi do wielu zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. U wielu osób powoduje m.in. spowolnienie przemiany materii, co skutkuje wzrostem masy ciała. W przypadku stwierdzenia choroby, konieczne jest leczenie farmakologiczne, jednak istotną częścią postępowania terapeutycznego jest dieta.
- Należy przede wszystkim zadbać o dostarczenie organizmowi jodu wraz z pożywieniem – potrzebujemy go ok. 160 µg, a najlepszym źródłem są ryby, takie jak dorsz, łosoś i makrela. W Polsce dodatkowo joduje się sól kuchenną, aby dostarczyć ten pierwiastek wraz z pożywieniem. Warto również sięgać po wody mineralne, w których znajduje się jod.
- Poza jodem, istotna jest ilość białka w diecie – dobrze, aby pokrywało ono 15-20% zapotrzebowania na energię. Dobrymi źródłami tego składnika są: mięso drobiowe i wołowe, jaja, ryby, jogurty, przetwory mleczne.
- Ponadto istotne jest jedzenie kiszonek, które pozwalają na wzmocnienie flory bakteryjnej jelit. Naukowcy szacują, że ok. 80% wszystkich komórek odpornościowych naszego organizmu znajduje się właśnie w jelitach – a to one regulują odpowiedź immunologiczną.
- Warto również dostarczać organizmowi dużo błonnika pokarmowego – zwłaszcza przy niedoczynności tarczycy, w której występują częste zaparcia. Błonnik znajdziemy m.in. w warzywach i produktach pełnoziarnistych zbożowych, a także w nasionach roślin strączkowych.
Poza powyższymi składnikami, do poprawy metabolizmu i negatywnych skutków niedoczynności tarczycy, niezbędne będą poniższe witaminy:
- witamina A – odpowiada za kondycję włosów i skóry, reguluje wzrost włosów, regeneruje komórki, ma duże znaczenie przy spowolnionym metabolizmie,
- witamina B12 – jest wskazana zwłaszcza przy chorobie Hashimoto; pełni ważną rolę w przemianie węglowodanów, białek i tłuszczów; bierze udział w produkcji erytrocytów,
- witamina C – jest silnym antyoksydantem, odpowiada za syntezę tyrozyny (jej niedobór natomiast powoduje niedoczynność tarczycy),
- witamina D – jest kluczowa w gospodarce wapniowo-fosforanowej (niedobory prowadzą m.in. do łamliwości włosów i paznokci, a to jedne z bardziej uciążliwych objawów niedoczynności tarczycy),
- witamina K – reguluje procesy krzepnięcia krwi, a także gospodarkę wapniową organizmu,
- witamina E – jest silnym przeciwutleniaczem chroniącym komórki przed wolnymi rodnikami; dodatkowo wzmacnia ściany naczyń krwionośnych, zatem pośrednio zapobiega obrzękom, które często towarzyszom chorobom tarczycy.
Poza witaminami, należy wspomnieć również o mikroelementach, które są szczególnie ważne przy niedoczynności tarczycy (ważne jest ich uzupełnianie wraz z dietą). Najważniejsze są poniższe mikroelementy:
- żelazo – tyreoperoksydaza będąca podstawowym enzymem syntezy hormonów tarczycy, zawiera w swojej cząsteczce żelazo; pierwiastek ten dodatkowo znajduje się w hemoglobinie – a jej poziom często jest obniżony przy niedoczynności tarczycy, także zwykle wymagane jest jego uzupełnianie; żelazo wchodzi także w skład innych enzymów, nap. katalazy, cytochromy czy peroksydazy,
- selen – wchodzi w skład selenoproteinazy (grupa enzymów), które to odpowiadają m.in. za odjodowanie tyroksyny do trójjodotyroniny; sugeruje się, że terapia selenem może powodować spadek przeciwciał anty-TPO podczas choroby Hashimoto – jednak sugestie te wymagają potwierdzenia przez niezależne badania,
- cynk – jest składnikiem białek receptorowych trójjodotyroniny – zatem jego niedobory uniemożliwiają odpowiednie wiązanie tego hormonu; ponadto cynk ma zdolność regulowania prawidłowego wydzielania insuliny i stężenia cholesterolu, które to podczas niedoczynności tarczycy mogą być nieprawidłowe.
Zalecenia dietetyczne w niedoczynności tarczycy
Poniżej przedstawiamy uniwersalne zalecenia żywieniowe dla osób z niedoczynnością tarczycy. Dzięki ich zastosowaniu z pewnością poprawi się jakość życia osób z chorobą tarczycy, ponieważ zostanie przyspieszony metabolizm, a praca tarczycy będzie naturalnie wspomagana dietą. Wiele z nich pokrywa się z Piramidą Żywienia.
- Zjadaj 4-5 mniejszych posiłków dziennie co 3-4 godziny, zamiast 1-2 większe posiłki. Ostatni posiłek zjedz minimum 2-3 godziny przed pójściem spać.
- Wybieraj wartościowe białko w postaci chudych gatunków mięs, np. kurczaka, królika czy indyka, a także niskotłuszczowego mleka i przetworów mlecznych.
- W diecie powinny wystąpić duże ilości ryb, które są źródłem selenu i jodu, a także witaminy D i wielonienasyconych kwasów tłuszczowych.
- Zamiast tłuszczów zwierzęcych, do przygotowywania potraw wybieraj oleje roślinne.
- Jedz produkty pełnoziarniste zbożowe (brązowy ryż, kasze, pieczywo pełnoziarniste).
- Nie jedz produktów słodzonych, słodkich napojów i żywności typu fast-food.
- Unikaj smażenia – zamiast tego gotuj dania tradycyjnie lub na parze, bądź w piekarniku w folii aluminiowej (lub w rękawie albo na grillu), a jeśli chcesz dusić potrawę, zrób to bez wcześniejszego obsmażania.
- Pij przynajmniej 2 l wody dziennie.
- Ogranicz spożywanie produktów, które zmniejszają przyswajanie jodu z pożywienia, m.in. warzyw kapustnych, soi, orzeszków ziemnych, gorczycy.
Niedoczynność tarczycy: co jeść, a czego unikać?
Poniższa tabela doskonale prezentuje zalecenia żywieniowe dla osób z niedoczynnością tarczycy. Znajdują się w niej produkty z podziałem na grupy oraz wskazówką, czy są zalecane, czy lepiej ich unikać. Tabela została opracowana przez Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej.
Przykładowy jadłospis jakościowy w niedoczynności tarczycy
Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej podaje ponadto zalecenia dotyczące jakościowego jadłospisu w przypadku występowania niedoczynności tarczycy. Poniżej prezentujemy opracowany przez wspomnianą organizację jadłospis jakościowy.
- Śniadanie: omlet z szybką, pomidorami, rukolą.
- II śniadanie: sałatka owocowa z ananasem, kiwi, borówkami, płatkami owsianymi i jogurtem naturalnym.
- Obiad: kasza gryczana z kurczakiem i warzywami.
- Podwieczorek: kulki orzechowo-twarożkowe (sezam, orzechy włoskie, chudy ser twarogowy).
- Kolacja: kanapki z pastą jajeczną, awokado i warzywami.
Zachęcamy również do obejrzenia filmiku edukacyjnego na temat żywienia w chorobach tarczycy.
Bibliografia:
- Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, Jaka dieta w niedoczynności tarczycy? Zalecenia i jadłospis do pobrania.
- Belowski J: Endokrynologia. Poradnik dla pacjentów. Choroby tarczycy w skrócie.
- Miśkiewicz P, Bednarczuk T: Niedoczynność tarczycy. Medycyna Praktyczna, Kraków 2012.
- Jarosz M, Stolińska H, Wolańska D: Instytut Żywności i Żywienia zaleca: Żywienie w niedoczynności tarczycy. Porady lekarzy i dietetyków. Wyd. III. Wydawnictwo PZWL, Warszawa 2015.
