Nieprawidłowe napięcie mięśniowe u niemowlaka - kto dokonuje rozpoznania?
Napięcie mięśniowe teoretycznie powinno być ocenione u noworodka już w szpitalu, zaraz po urodzeniu - podczas ustalania punktacji w skali Apgar. Jeżeli ruchy nóżek i rączek dziecka są energiczne i mocne, Maluszek otrzyma 2 punkty, a jeśli słabsze - 1 punkt. Żadnego punktu nie dostaną dzieci, które mają wiotkie mięśnie. Niestety w szpitalu ocena ta jest dość ogólna i raczej rozpoznania nieprawidłowego napięcia mięśniowego (wzmożonego lub obniżonego) dokonuje fizjoterapeuta dziecięcy (warto udać się do niego nawet wtedy, gdy nie podejrzewamy nic złego - dla zwykłej kontroli, aby mieć pewność, że dziecko ma odpowiednie, anatomiczne podstawy do prawidłowego rozwoju ruchowego), ewentualnie pediatra w trakcie rutynowych wizyt - chociaż z niemiłego doświadczenia wiem, że pediatrzy niestety nie rozpoznają nieprawidłowych napięć u niemowląt (moje dziecko zmagało się ze wzmożonym napięciem w barkach oraz obniżonym w jamie ustnej i brzuszku), więc lepiej zapobiegawczo udać się od razu do fizjoterapeuty. Można również skonsultować się z osteopatą dziecięcym - wizyta u takiego specjalisty nie zaszkodzi, a może znacznie pomóc w relaksacji mięśni i wyrównywania napięć.
Czym jest wzmożone napięcie mięśniowe?
Wzmożone napięcie mięśniowe - inaczej hipertonia mięśniowa - to zbyt silne napięcie mięśni u niemowlaka. Jeśli występuje, jest to ważny sygnał, że w układzie nerwowym niemowlęcia dzieje się coś nieprawidłowego. Niekiedy wzmożone napięcie mięśniowe pojawia się jako objaw choroby genetycznej lub metabolicznej.
Wzmożone napięcie mięśniowe u niemowlaka - objawy
Noworodki, które cierpią na wzmożone napięcie mięśniowe często zaciskają dłonie w piąstki, prostują nóżki (trudno im zgiąć nóżki podczas przewijania), prężą się, mają problemy ze ssaniem i uspokojeniem się - nawet na piersi, są niespokojne, mało śpią, więcej płaczą, mogą się krztusić podczas jedzenia, nie odchylają główki do tyłu lub przekręcają się tylko na jeden policzek. Często nie widać także u nich szyi, gdyż ramionka są mocno uniesione do góry.
U dzieci 3-miesięcznych wzmożone napięcie mięśniowe możemy rozpoznać także po tym, że dziecko ma problemy z leżeniem na brzuszku i słabo dźwiga główkę lub nie skupia wzroku na podanym mu przedmiocie. Z kolei leżąc na pleckach, głowa i tułów nie tworzą równej linii przebiegającej pośrodku ciała oraz nie unoszą kończyn. Gdy podciągamy niemowlę za rączki do góry - wykonujemy próbę trakcji - jego główka mocno spada do tyłu. Bardzo często dzieci ze wzmożonym napięciem mięśniowym układają się asymetrycznie, preferując jedną stronę i skracając jeden bok tułowia.
W wieku 6 miesięcy mogą dochodzić kolejne objawy. Zaniepokoić nas powinna sytuacja, gdy dziecko leży na brzuszku i nie podpiera się na dłoniach i nie ma wysoko odklejonej od podłogi klatki piersiowej. Niepokojący jest też brak umiejętności obracania się w tym wieku z pleców na brzuch i z brzucha na plecy. Niektóre dzieci mogą ponadto leżąc na boku, silnie wyginać ciało w literkę C.
Wzmożone i osłabione napięcie mięśniowe, czyli dysproporcja mięśniowa
U dzieci ze wzmożonym napięciem mięśniowym na obwodzie (rączki i nóżki) często występuje osłabione napięcie centralne - w obrębie tułowia. Podczas pierwszych tygodni życia niemowlę mocno pracuje nad stabilnością tułowia i głowy, gdyż mocny tułów umożliwia dziecku poruszanie kończynami i chwytanie za zabawki - a co za tym idzie, rozwijanie się pod względem motorycznym. Jeżeli tułów nie będzie silny i stabilny, mówimy o niewłaściwym napięciu mięśniowym i wówczas dziecko zaczyna szukać innych form kontroli swojego ciała - zwykle napinając kończyny, czyli obwód. W efekcie dziecko zaczyna się prężyć i napinać oraz protestuje w leżeniu na brzuszku. Ciężko nam też je nosić, ponieważ mocno się wygina.
Wzmożone napięcie mięśniowe - przyczyny
Wzmożone napięcie mięśniowe ma wiele przyczyn. Na schorzenie to są szczególnie narażone wcześniaki z niską wagą urodzeniową oraz dzieci, które już w okresie prenatalnym miewały problemy (lub w okresie porodu). Często nieprawidłowe napięcie występuje także z powodu przedłużającej się żółtaczki fizjologicznej lub gdy podczas porodu doszło do niedotlenienia. Inną przyczyną jest niewłaściwa dystrybucja mięśniowa u dzieci, które początkowo są wiotkie i mają słabe napięcie w tułowiu (napięcie centralne) i w wyniku kompensacji zaczynają się nadmiernie napinać w obwodzie. Kolejny powód to nieprawidłowa pielęgnacja niemowlęcia ze strony rodziców, np.:
- podnoszenie pupy do góry podczas zmiany pieluszki, zamiast na boki, dbając o to, by przewracać dziecko na każdą ze stron, bez preferencji żadnej z nich,
- podnoszenie dziecka prosto, zamiast od boku (to samo dotyczy odkładania),
- zbyt szybkie pionizowanie dziecka - jeszcze zanim zyska ono kontrolę ustawienia głowy,
- podnoszenie dziecka zbyt gwałtownie, ograniczając jego płaszczyznę podparcia.
We wszystkich powyższych przykładać dziecko nadmiernie się napina, próbując dostosować się do warunków. Jeżeli nieprawidłowa pielęgnacja będzie się powtarzać, niemowlę niestety szybko nauczy się, że napięcie mięśni jest sposobem na poprawę kontroli ciała.
Nieprawidłowe napięcie mięśniowe a praca układu nerwowego
Nieprawidłowe napięcie mięśniowe u niemowląt wiąże się z funkcjonowaniem układu nerwowego. Zanim impuls nerwowy trafi do mięśni, musi przebyć szereg różnych struktur układu nerwowego - a ten jest jeszcze u niemowląt nie do końca rozwinięty, dlatego przewodzone informacje mogą być niewłaściwie selekcjonowane, w konsekwencji czego trafiają w inne miejsca, niż powinny. U niemowlęcia kora mózgowa nie jest jeszcze w pełni rozwinięta, w związku z czym nie ma możliwości skutecznego kontrolowania i ograniczania tychże procesów. Niekiedy jednak wzmożone napięcie mięśniowe nie wynika wyłącznie z niedojrzałości Ośrodkowego Układu Nerwowego - może być objawem trwałego uszkodzenia układu nerwowego, informować nas o chorobach metabolicznych bądź genetycznych lub być objawem Mózgowego Porażenia Dziecięcego.
Wzmożone napięcie mięśniowe u niemowlaka - czym to grozi?
Konsekwencje nieleczonego wzmożonego napięcia mięśniowego u niemowląt wykraczają poza układ mięśniowy dziecka. Napięcie mięśni jest bowiem silnie powiązane z pozostałymi układami, a nawet narządami, w związku z czym zaniechanie leczenia nieprawidłowego napięcia mięśni może doprowadzić do opóźnionego rozwoju na wszystkich płaszczyznach oraz do rozwoju różnych schorzeń. Im szybciej zostanie podjęta rehabilitacja, tym większe są szanse na pozbycie się problemu - a tym samym na zapewnienie dziecku prawidłowego rozwoju psychomotorycznego.
Jakie dokładnie konsekwencje mogą wyniknąć z nieleczonego wzmożonego napięcia mięśniowego? Przede wszystkim dziecko może mieć przetrwałe odruchy bezwarunkowe, przez co odczuwa ono odmienne doświadczenia czuciowo-ruchowe. A nieprawidłowe odczuwanie własnego ciała i jego ruchów - zarówno poszczególnych części, jak i jako całości - powoduje rozwój nieprawidłowych wzorców ruchowych. Te z kolei bezpośrednio wpływają na zyskiwanie kolejnych kamieni milowych w rozwoju psychomotorycznym - mogą je blokować lub sprawiać, że poszczególne umiejętności są zdobywane w niewłaściwej jakościowo formie - i trudno je później korygować. W efekcie pojawiają się liczne przykurcze, ograniczenia w ruchu, zwyrodnienia, dolegliwości bólowe, wady postawy, a nawet zaburzenia pracy mózgu, gdyż wzmożone napięcie mięśniowe sprzyja słabej integracji obu stron ciała, przez co utrudnione jest ćwiczenie obu półkul mózgowych. Konsekwencją jest także nieprawidłowy poziom aktywności nerwowej, problemy z koncentracją, zaburzenia Integracji Sensorycznej mózgu. Inną konsekwencją jest także problem z jedzeniem - ssaniem i połykaniem - przez co dziecko może się poważnie krztusić, co niestety może skończyć się groźnie.
Wzmożone napięcie mięśniowe u dziecka - jak wyleczyć?
Przede wszystkich po zauważeniu nieprawidłowości w napięciu mięśniowym u dziecka - a nawet jeśli one nie występują, ale chcemy działać profilaktycznie - powinniśmy udać się do fizjoterapeuty dziecięcego oraz do neurologa. Specjaliści sprawdzą, czy Ośrodkowy Układ Nerwowy działa poprawnie i czy rozwija się prawidłowo.
Początkowo Maluszek ma odruchy bezwarunkowe, jednak stopniowo zanikają one na rzecz świadomych i kontrolowanych czynności ruchowych. To, kiedy zaczną one zanikać pozwala specjalistom ocenić, na ile dojrzały jest mózg niemowlęcia - a to niezwykle ważne, aby ewentualnie nieprawidłowości w rozwoju psychoruchowym dobrze diagnozować i leczyć.
Fizjoterapia to podstawowa metoda leczenia wzmożonego napięcia mięśniowego u dzieci. Istotne jest jak najszybsze rozpoczęcie rehabilitacji, aby dziecko uczyło się prawidłowych wzorców ruchowych i lokowania napięcia. Dzięki temu jest duża szansa, aby niemowlę ze wzmożonym napięciem pozbyło się go i rozwijało w odpowiednim tempie, jak rówieśnicy. Jest jeszcze jedna zaleta: im szybciej zaczniemy chodzić na rehabilitację, tym prawdopodobnie będzie potrzebna mniejsza liczba wizyt (szybciej rozpoczęta terapia to mniej złych wzorców do skorygowania, a więc szybsze leczenie) - co wiąże się zarówno z szybszym “nadrobieniem” zaległości przez dziecko, a także z oszczędnościami finansowymi dla rodziców, jeżeli do fizjoterapeuty udajemy się prywatnie.
Fizjoterapeuta może także skierować nas do osteopaty, jeżeli uzna to za konieczne. Ważne, aby udać się do osteopaty specjalizującego się w leczeniu niemowląt.
Metody terapii wzmożonego napięcia mięśniowego
Wzmożone napięcie mięśniowe u niemowląt prowadzi się głównie metodą NDT-Bobath, metodą Vojty, PNF oraz elementami Integracji Sensorycznej (SI).
1. Metoda NDT-Bobath
Metoda NDT-Bobath to bardzo skuteczny sposób na obniżanie wzmożonego napięcia mięśniowego u dziecka - lub wzmacnianie go w miejscach, gdzie jest nadmiernie obniżone. Innymi słowy, metoda ta pozwala na normalizację napięcia mięśniowego w całym ciele. Przede wszystkim wyzwala ona oraz wspomaga ruchy w postaci najbardziej zbliżonej do prawidłowych wzorców ruchu z punktów kontroli - a są nimi obręcz barkowa, miednicza oraz głowa. Tym sposobem Ośrodkowy Układ Nerwowy otrzymuje prawidłowe doznania czuciowe oraz ruchowy, dzięki czemu może wykorzystać je później oraz utrwalić tak, aby dziecko wykonywało je samodzielnie w codziennych aktywnościach.
2. Metoda Vojty
Metoda Vojty polega na uciskaniu kolejnych punktów na ciele dziecka, aby uzyskać prawidłową reakcję ze strony Ośrodkowego Układu Nerwowego. Dzięki stymulacji terapeuty (lub rodzica), niemowlę uczy się prawidłowo napinać odpowiednie grupy mięśniowe - których samo nie byłoby w stanie uzyskać. Zatem podobnie jak w terapii NDT-Bobath, dziecko gromadzi nowe, prawidłowe doświadczenia czuciowe i wielokrotne powtarzanie ćwiczeń prowadzić do stymulacji Ośrodkowego Układu Nerwowego oraz tworzenia się nowych połączeń w mózgu. Gdy już dane obszary mózgu zakodują prawidłowy ruch i utrwalą wzorce ruchowe, dziecko będzie mogło je samo wykorzystać spontanicznie w trakcie motoryki.
Powyższe metody uznaje się za najskutejsze i podstawowe w terapii wzmożonego napięcia mięśniowego, a efekty rehabilitacji widać już po pierwszych tygodniach. Ważna jest jednak konsekwencja i kontynuowanie terapii przez rodziców po powrocie do domu.To od nich bowiem najbardziej zależy, czy dziecko zacznie się prawidłowo rozwijać pod względem motoryki, gdyż to oni na co dzień je podnoszą, przewijają, aktywizują.
Rodzic staje się teapeutą swojego dziecka
Leczenie wzmożonego napięcia mięśniowego WYMAGA zaangażowania rodziców. Bez tego niestety efekty terapii w gabinecie nawet najlepszego fizjoterapeuty mogą być marne (co znaczy np. 1 godzina w tygodniu w stosunku do pozostałych 167 godzin w ciągu 7 dni?). Z tego względu jako rodzice musimy stać się niejako terapeutami naszych dzieci. Fizjoterapeuta zapewne pokaże różne ćwiczenia, które należy wykonywać z dzieckiem oraz poinstruuje nas, w jaki sposób podnosić, odkładać i i nosić niemowlę. Ważne jest codzienne wzmacnianie tułowia i brzuszka, ponieważ stabilny tułów i centrum ciała to pierwszy krok do prawidłowego rozwoju motorycznego dziecka. Należy zatem jak najwięcej układać dziecko na brzuszku i wykonywać z nim ćwiczenia zlecone przez fizjoterapeutę.
Kolejna rzecz to unikanie kładzenia dziecka na miękkim materacu, leżaczku/bujaczku (utrwala on nieprawidłowe napięcia) - przynajmniej do momentu, gdy dziecko zacznie samo łączyć rączki w linii środkowej tułowia czy zacznie sięgać rączkami po zabawki lub do kolan (zwykle 4-5 miesiąc życia).
Możemy także wykonywać sami w domu masaże rozluźniające na zbyt napięte partie mięśniowe - np. masaż Shantala na zbyt napiętą obręcz barkową. Poniżej przedstawiamy filmik z kanału Mama Fizjoterapeuta, w którym jest świetnie pokazane, jak rozluźniać obręcz barkową u dziecka.
