Cukrzyca - objawy, przyczyny, dieta i leczenie

Cukrzyca to przewlekła choroba metaboliczna związana z zaburzeniami wydzielania i/lub działania insuliny w organizmie. Jak rozpoznać cukrzycę – jakie daje objawy? Jakie są przyczyny tej choroby i na czym polega leczenie? Czy powikłania nieleczonej cukrzycy są poważne? Na pytania odpowiadam w artykule.

Cukrzyca – definicja

Cukrzyca to w łac. diabetes mellitus, co oznacza „słodki jak miód” oraz „cedzenie się wody przez ciało”. Tłumaczenie to wskazuje na istotne objawy, jakie daje cukrzyca, czyli wysoki poziom cukru we krwi, wzmożone oddawanie moczu, większe pragnienie. Cukrzyca to powszechna choroba, dlatego warto poznać także inne objawy, jakie daje. Coraz więcej osób choruje szczególnie na cukrzycę typu II. Wg danych WHO, w 1980 roku na świecie było 108 mln osób dorosłych chorych na cukrzycę, natomiast w 2014 roku liczba ta wzrosła do... 422 mln! Dane są zatrważające, a eksperci alarmują, że będzie jeszcze gorzej. Szacunki wskazują na liczbę 642 mln osób do 2040 roku. W samej Polsce z tym schorzeniem zmaga się ponad 2 mln osób dorosłych, natomiast zapewne jest takich osób więcej, tylko nie zostali jeszcze zdiagnozowani.

Rodzaje cukrzycy

Cukrzyca niejedno ma imię. Obecny stan wiedzy pozwolił wyodrębnić kilka rodzajów cukrzycy. Podczas diagnozowania tej choroby bardzo istotne jest, aby także zweryfikować, z jakim rodzajem mamy do czynienia. Poniżej znajduje się zatem opis poszczególnych typów cukrzycy.

1. Cukrzyca typu 1 (cukrzyca insulinozależna)

To rodzaj cukrzycy dotykający 15-20% osób, u których zdiagnozowano cukrzycę. Przyczyną tego rodzaju cukrzycy jest zniszczenie komórek beta trzustki, które produkują oraz wydzielają do organizmu insulinę. Cukrzyca tego rodzaju zazwyczaj występuje u dzieci i młodych dorosłych. Niestety nie ma sposobu, aby zapobiec jej rozwojowi. Pozostaje jedynie leczenie polegające na przyjmowaniu preparatów insuliny, przestrzeganie diety cukrzycowej oraz prowadzenie regularnej aktywności fizycznej.

2. Cukrzyca LADA (Latent Autoimmune Diabetes in Adults) – cukrzyca utajona

To rodzaj cukrzycy należący do cukrzycy typu 1, jednak o późnym ujawnieniem i podłożem autoimmunologicznym. Cukrzyca LADA dotyka ok. 5-10% chorych na cukrzycę, którą rozpoznano po 35. roku życia. W celu potwierdzenia diagnozy, konieczne jest występowanie autoprzeciwciał charakterystycznych dla cukrzycy typu 1 (szczególnie anty-GAD).

3. Cukrzyca monogenowa

Cukrzyca monogenowa to bardzo rzadki typ tej jednostki chorobowej – dotyczy zaledwie 2% przypadków cukrzycy ogółem. Jej przyczyną jest pojedyncza mutacja, dlatego postawienie diagnozy jest uzależnione od przeprowadzenia badań genetycznych. Najczęściej spotyka się (w ramach cukrzycy monogenowej):

cukrzycę MODY (Maturity Onset Diabetes of the Young)
cukrzycę noworodkową
cukrzycę mitochondrialną.

Większość z nich wiąże się ściśle z zaburzeniem w wydzielaniu insuliny.

4. Cukrzyca typu 2 (cukrzyca insulinoniezależna)

Zazwyczaj dotyka osób starszych. Jej przyczyną jest nieprawidłowe działanie insuliny w organizmie, czyli insulinooporność (zatem powodem nie jest zaburzone wydzielanie insuliny i jej brak, ale zbyt mała wrażliwość tkanek organizmu na działanie tego hormonu). Z reguły cukrzyca typu 2 dotyczy osób otyłych (na otyłość cierpi aż 85% pacjentów z cukrzycą typu 2), a także nadciśnienie tętnicze. Leczenie może być skuteczne przy zmianie diety na cukrzycową, regularności fizycznej, stosowaniu leków przeciwcukrzycowych. Niestety, wielu chorych musi zostać leczona w pewnym momencie insuliną.

5. Cukrzyca ciążowa

Cukrzycę ciążową diagnozuje się podczas ciąży, a jej potwierdzenie daje ustąpienie choroby po porodzie. Większe ryzyko rozwoju cukrzycy ciążowej mają kobiety, które w przeszłości już chorowały na cukrzycę. Cukrzyca tego rodzaju daje w ciąży szereg uporczywych objawów, takich jak napady głody, uczucie zmęczenia, nadmierna senność, częstomocz, nawracające infekcje skórne, a nawet zaburzenia procesu widzenia. Leczenie cukrzycy musi być wdrożone jak najszybciej, ponieważ choroba ta stanowi zagrożenie dla matki i dziecka – konieczna jest stała kontrola ze strony ginekologa, a niekiedy także diabetologa.

6. Cukrzyca typu 3 (cukrzyca wtórna)

Cukrzyca wtórna dotyczy ok. 2-3% osób z cukrzycą, zarówno w Europie, jak i Ameryce Północnej. Cukrzyca typu 3 z reguły występuje z charakterystycznymi zaburzeniami współistniejącymi oraz zespołami chorobowymi. Zwykle przyczyną cukrzycy wtórnej jest:

przyjmowanie niektórych leków stosowanych w chorobach układu krążenia, m.in. leków sterydowych, moczopędnych, tiazydów
choroba Cushinga i zespół Cushinga (choroby gruczołów dokrewnych)
akromegalia
nadczynność tarczycy
guz chromochłonny nadnerczy lub guz wydzielający glucagon
hemochromatoza i inne choroby genetyczne związane z zaburzeniami przemiany materii
choroby trzustki.

Cukrzycą wtórną jest także cukrzyca na tle nieprawidłowego i niedostatecznego odżywiania, co spotyka się głównie w krajach, gdzie głód i niedożywienie są powszechne.

7. Cukrzyca u dzieci

Obserwuje się stały wzrost zachorowań dzieci na cukrzycę. Dawniej w tej grupie wiekowej rozpoznawano głównie cukrzycę typu 1, natomiast obecnie częściej diagnozuje się cukrzycę typu 2, która była dotąd uznawana za chorobę dotyczącą osób dorosłych – powyżej 35. roku życia. Coraz częstsze występowanie cukrzycy u dzieci wskazuje na to, że upowszechniony jest nieprawidłowy sposób odżywiania dzieci oraz brak aktywności fizycznej, co skutkuje rozwojem innych czynników ryzyka cukrzycy, np. otyłości.

Przyczyny cukrzycy

Przyczyny cukrzycy nie są obecnie całkowicie poznane przez świat nauki. Podstawową jednak rolę w jej rozwoju pełnią czynniki środowiskowe oraz genetyczne. Zaburzenia gospodarki węglowodanowej wynikają z kolei ze zbyt małych ilości insuliny w organizmie (hormonu wytwarzanego przez komórki beta wysp trzustkowych). Z kolei niedobory insuliny sprawiają, że metabolizm glukozy jest zaburzony i dochodzi do zbyt szybkiego jej przenikania do wnętrza komórek, a co za tym idzie, aktywowanie szeregu przemian wewnątrzkomórkowych, takich jak hamowanie rozkładu tłuszczów czy nieprawidłowości w syntezie białek. Glukoza ma bowiem bardzo istotne znaczenie w organizmie – jest ona głównym źródłem energii, więc jej zaburzenia dają wiele niekorzystnych następstw ogólnoustrojowych.

Przyczyny cukrzycy typu 1

Przyczyny poszczególnych typów cukrzycy są różne. Cukrzyca typu 1 jest chorobą autoimmunologiczną, w przebiegu której niszczone są komórki beta trzustkowe wydzielające insulinę, co prowadzi do niedoborów insuliny w organizmie. W tej sytuacji organizm nie jest w stanie wchłaniać glukozy z krwi, więc komórki nie otrzymują niezbędnej energii – mimo że stężenie cukru może być zbyt wysokie. Niestety, naukowcy dotąd nie poznali pierwotnej przyczyny takiego zaburzenia. Wiemy natomiast, że w przypadku cukrzycy typu 1 dziedziczona jest jedynie predyspozycja do rozwoju choroby, ale nie dziedziczy się samej choroby. Niektórzy wskazują, że przyczyną może być działanie nabytych mechanizmów immunologicznych organizmu (m.in. w reakcji na zakażenia wirusowe), które powodują niszczenie komórek beta trzustki. W cukrzycy typu 1, ale podtypie LADA, przyczyną jest błąd układu odpornościowego (choroba autoimmunologiczna).

Przyczyny cukrzycy typu 2

W przypadku cukrzycy typu 2, przyczyny są całkowicie inne. Po pierwsze, cukrzyca typu 2 może wynikać z insulinooporności komórek i tkanek, co oznacza, że komórki mają mniejszą wrażliwość na działanie insuliny. Po drugie, cukrzyca typu 2 może być także wynikiem zmniejszonego wydzielania insuliny. W tej postaci choroby stężenie glukozy we krwi jest zbyt wysokie i trzustka nie jest w stanie wydzielać tak dużych ilości insuliny, aby spełnić na nią zapotrzebowanie. Inną przyczyną cukrzycy typu 2 może być genetyka – jest to rodzaj silniej związany z dziedziczeniem niż cukrzyca typu 1. Ponadto cukrzyca tego rodzaju może powstać w wyniku występowania takich czynników ryzyka, jak wiek (wraz z wiekiem ryzyko rozwoju cukrzycy rośnie), płeć (bardziej narażone są kobiety), nadwaga i otyłość, nadciśnienie tętnicze, nieprawidłowa dieta, cukrzyca ciążowa, narażenie na stres, nadczynność tarczycy, stany zapalne w organizmie, nowotwory trzustki, zespół Cushinga, niedobory snu, przeciążenie zawodowe, narażenie na związki chemiczne, przyjmowanie niektórych leków (np. przeciwpsychotycznych, glikokortykoidów, β-blokerów).

Przyczyny cukrzycy ciążowej

Cukrzyca ciążowa może występować jako cukrzyca przedciążowa (czyli już przed zajściem w ciążę występowała cukrzyca) lub jako hiperglikemia rozpoznana dopiero w ciąży (jeśli kobieta przed ciążą nie miała cukrzycy). Przyczyny nie są do końca poznane, ale są pewne czynniki ryzyka zwiększające podatność na cukrzycę ciążową. Częściej zapadają na nią kobiety z nadwagą i otyłością. Z drugiej strony znaczenie ma też czynnik genetyczny: większe ryzyko mają kobiety, u których w rodzinie występowała cukrzyca typu 2. Innym czynnikiem ryzyka jest wiek: im kobieta starsza, tym bardziej jest narażona na rozwój cukrzycy ciążowej. Ryzyko rośnie także wraz z kolejnymi ciążami, szczególnie jeśli w poprzedniej ciąży stwierdzono podwyższony poziom glukozy we krwi.

Przyczyny innych typów cukrzycy

Inne typy cukrzycy, powodowane są zwykle genetycznymi zaburzeniami funkcji komórek β bądź defektami w działaniu insuliny (np. w przebiegu cukrzycy monogenowej). Powodem mogą być także choroby trzustki, ednokrynopatie, przyjmowanie niektórych leków, narażenie na szkodliwe związki chemiczne, przebyte infekcje. Niekiedy przyczyną są procesy immunologiczne i zespoły genetyczne – wówczas cukrzyca jest chorobą towarzyszącą.

Cukrzyca – objawy

Cukrzyca daje kilka charakterystycznych objawów, przy czym w przebiegu cukrzycy typu 2, na którą zapada 80-90% chorych, początkowo nie ma zwykle żadnych dolegliwości. Cukrzyca rozwija się w ukryciu przez wiele lat. Warto zatem wnikliwie obserwować swoje ciało, aby szybko wykryć chorobę. Najważniejszym objawem jest oczywiście wysoki poziom glukozy we krwi, a w jego monitorowaniu najlepsze są regularne badania krwi. Niestety objaw ten nie jest widoczny „gołym okiem”. Jeżeli zatem nie wykonujemy regularnie badań laboratoryjnych, trzeba zachować szczególną czujność. Bez względu na rodzaj cukrzycy, objawy są dość podobne i zazwyczaj dzieli się je tylko na dwie grupy: na objawy charakterystyczne dla cukrzycy insulinozależnej oraz objawy specyficzne dla cukrzycy insulinoniezależnej.

Objawy cukrzycy insulinozależnej (typu 1)

wzmożone pragnienie
osłabienie, uczucie zmęczenia
zaburzenia widzenia (np. podwójne widzenie, zamazany obraz)
nadmierna senność
częstomocz
nadmierny apetyt i jednoczesna utrata wagi

Jeśli zauważysz u siebie powyższe objawy, konieczna jest konsultacja z lekarzem i wykonanie badań krwi – szczególnie sprawdzenie poziomu glukozy. Gdy badania wykażą, że mamy nadmiar cukru we krwi, powinniśmy zgłosić się do poradni diabetologicznej. Cukrzycy nie da się wyleczyć, ale można ją skutecznie wyciszyć i kontrolować, aby nie doszło do poważnych powikłań.

Objawy cukrzycy insulinoniezależnej (typu 2)

wzmożone pragnienie
częstomocz
utrata wagi, mimo braku zmian w żywieniu
drażliwość
apatia
nadmierna senność
ciągłe zmęczenie
nieostre widzenie
suchość i swędzenie skóry
mrowienie w stopach lub przejściowa utrata czucia w tym miejscu
nawracające zapalenia skóry
nawracające zapalenia dziąseł
nawracające zapalenia pęcherza moczowego
łatwe powstawanie siniaków
trudno gojące się rany
zapalenia pochwy (u kobiet)
zaburzenia erekcji (u mężczyzn)

Powyższe objawy wynikają z tego, że komórki organizmu mają niedostateczną ilość glukozy potrzebnej do wytworzenia energii. Glukoza natomiast może się do nich dostać tylko, jeśli ma w tym udział insulina. Niekiedy jednak insuliny jest za mało, ze względu na to, że trzustka nie jest w stanie produkować odpowiednich ilości tego hormonu lub komórki są oporne na insulinę – i zaczynają wówczas „głodować” (nie mają źródła energii). Wówczas, chroniąc się przed niedożywieniem, organizm uruchamia mechanizmy, które mają na celu zwiększyć apetyt. Nie spowoduje to jednak, że glukoza z pożywienia wniknie do komórek organizmu – nadal będą głodować. Organizm zacznie wtedy zużywać zapasy tłuszczu, co skutkuje utratą wagi mimo normalnego jedzenia (lub nawet wilczego apetytu), po drugie, w organizmie dojdzie do nadmiaru glukozy, a ten będzie chciał jak najszybciej się jej pozbyć. Najpierw musi jednak rozpuścić glukozę i z tego wynika większe pragnienie – wtedy pijemy więcej i częściej korzystamy z toalety. Pozbywamy się tym samym płynów – i koło się zamyka, bo organizm nadal się domaga nawodnienia.

Cukrzyca – jakie badania?

Badania w kierunku cukrzycy oraz w celu jej monitorowania polegają na:

pomiarach cukru we krwi glukometrem (jako metoda samokontroli w przypadku rozpoznanej już cukrzycy)
pomiarach parametrów z krwi obwodowej, m.in. oznaczenie poziomu cukru we krwi na czczo, profil lipidowy (cholesterol, triglicerydy)
pomiarach hemoglobiny glikowanej (HbA1C) – do monitorowania skuteczności leczenia cukrzycy
OGTT – doustny test tolerancji glukozy – pozwala na wykrycie stanów przedcukrzycowych i predyspozycje do rozwoju cukrzycy typu 2; wykonuje się go ponadto obowiązkowo u wszystkich ciężarnych
badaniu w kierunku przeciwciał wobec komórek beta trzustki (test wykrywa m.in. przeciwciała anty-GAD65, co pozwala odróżnić cukrzycę typu 1 od cukrzycy typu 2)
badaniu ogólnym moczu – ma to na celu sprawdzić czynność nerek (w nieleczonej cukrzycy w moczu może ponadto pojawić się glukoza, białko lub ciała ketonowe).

Cukrzyca – normy glikemii

Do zdiagnozowania cukrzycy konieczne jest wykonanie badania glikemii na czczo oraz badania tolerancji glukozy. Stan przedcukrzycowy oraz stan zwiększonego ryzyka rozwoju cukrzycy jest rozpoznany w sytuacji, gdy:

glikemia na czczo (IFG) jest nieprawidłowa, czyli stężenie glukozy we krwi wynosi 100-125 mg/dl (wówczas konieczne jest także wykonanie doustnego testu tolerancji glukozy OGTT)
tolerancja glukozy (IGT) jest nieprawidłowa, czyli gdy stężenie glukozy podczas testu OGTT będzie wynosić 140-199 mg/dl.

Rozpoznanie cukrzycy stawia się z kolei w przypadku, gdy:

poziom cukru we krwi w przypadkowym pomiarze wyniesie ponad 200 mg/dl, a chory ma objawy cukrzycy
poziom cukru we krwi w przypadkowym pomiarze wyniesie ponad 200 mg/dl, ale chory nie ma typowych objawów cukrzycy i jednokrotne oznaczenie innego dnia wynosi powyżej 126 mg/dl – uprawnia to do rozpoznania choroby
poziom cukru podczas testu OGTT wyniesie ponad 200 mg/dl
odsetek hemoglobiny glikowanej HbA1C wynosi powyżej 8%.

Cukrzyca – leczenie

Poziom glukozy we kwi może się bardzo szybko zmieniać, przez co w przebiegu każdego z typów cukrzycy konieczny jest aktywny udział chorego w procesie leczenia. Jeśli chory zda sobie sprawę z wagi sytuacji i otrzyma niezbędne narzędzia do kontrolowania poziomu glukozy – a także wprowadzi zmiany w swoim trybie życia – jest duża szansa na skuteczne wyciszenie choroby i uniknięcie bardzo groźnych powikłań. Obecnie stosuje się następujące formy leczenia cukrzycy:

1. Insulinoterapia

To podstawowe leczenie dla osób chorujących na cukrzycę typu 1, ale również jest stosowane u osób z cukrzycą typu 2, jeśli niewystarczająca okazuje się zmiana diety, trybu życia i przyjmowanie doustnych leków przeciwcukrzycowych. Insulinoterapia jest także prowadzona u kobiet z cukrzycą ciążową. W ramach tej formy leczenia stosuje się preparaty insuliny. Od lat 80. XX wieku większość preparatów tego typu jest pochodzenia biotechnologicznego – powstają one w wyniku modyfikowania genetycznego bakterii Escherichia coli lub drożdży Saccharomyces cerevisiae. Tym sposobem wytwarzana jest insulina ludzka oraz analogi insuliny o różnych właściwościach. Stosuje się m.in.:

analogi insuliny lispro i aspart, które podane podskórnie działają szybciej niż insulina ludzka,
analogi długodziałające (np. glargina i detemir), które uwalniają się stopniowo.

Preparaty insuliny podaje się podskórnie za pomocą wstrzykiwania, np. strzykawki lub tzw. pena. Obecnie dostępne są także bezigłowe iniektory (od 2006 roku dostępna jest np. insulina w areozolu do inhalacji). Specjalnym trybem terapii jest wprowadzenie insuliny za pomocą pompy insulinowej – ma ona za zadanie zapewnić stały dopływ insuliny do organizmu, co pozwala na najlepsze wyrównanie glikemii. Niestety źle stosowana insulina w ten sposób grozi rozwojem kwasicy ketonowej.

2. Doustne leki przeciwcukrzycowe

Leki przeciwcukrzycowe doustne stosuje się w przebiegu cukrzycy typu 2. Mają one różne mechanizmy działania, m.in.:

zwiększanie wydzielania insuliny
hamowanie uwalniania glukozy z wątroby
hamowanie uwalniania glukozy z węglowodanów złożonych z treści pokarmowej w jelicie
zmniejszenie insulinooporności tkanek.

Do popularnych leków przeciwcukrzycowych należą: metformina, repaglinid, inhibitory alfa-glukozydazy, tiazdolidynediony, leki inkretynowe.

3. Aktywność fizyczna i dieta

Cukrzycę typu 2 w większości przypadków można skutecznie kontrolować nawet bez leków, zmieniając jedynie dietę oraz dotychczasowy tryb życia. Konieczne jest m.in. wprowadzenie regularnego wysiłku fizycznego, ponieważ ten typ cukrzycy często jest związany z nadwagą – a utrata masy ciała zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę. Wysiłek fizyczny zapobiega również wielu powikłaniom cukrzycy. Równie istotna jest dieta – powinna bazować na produktach o niskim indeksie glikemicznym, zawierać węglowodany złożone, zmniejszoną ilość tłuszczów nasyconych – a zwiększona tłuszczów nienasyconych, a także zawierać dużo błonnika. Odpowiednia dieta również zapobiega wielu powikłaniom i skutecznie zmniejsza hiperglikemie poposiłkowe.

W przypadku cukrzycy typu 1 dieta nie pełni aż tak dużej roli – wystarczy unikać spożywania pokarmów o wysokim indeksie glikemicznym oraz produktów, które mogą przyspieszać ryzyko powikłań. Konieczny jest także regularny wysiłek fizyczny.

Dodatkowo, bez względu na typ cukrzycy, zaleca się unikanie palenia papierosów i picia alkoholu.

4. Samokontrola poziomu cukru i innych parametrów

W przebiegu cukrzycy niezwykle ważna jest samokontrola polegająca na wykonywaniu pomiarów stężenia glukozy we krwi i moczu oraz obecności ciał ketonowych w moczu. Dzięki temu możliwe jest zapobieganie powikłaniom cukrzycy i najlepsze dopasowanie terapii do aktualnych potrzeb. Stężenie glukozy we krwi badamy glukometrem, natomiast obecność ciał ketonowych w moczu za pomocą specjalnych pasków diagnostycznych. Poza tym, ważne jest, aby regularnie wykonywać badania laboratoryjne, takie jak:

ciała ketonowe w moczu, hemoglobina glikowany (2-3 razy w roku)
profil lipidowy, albuminuria, kreatynina, badania dna oka, EKG, badanie neurologiczne (1 raz w roku)
EKG wysiłkowe, dopplerowskie badanie tętnic kończyn dolnych (1 raz na 2 lata)

5. Przyszłościowe terapie i wspomaganie leczenia

W przypadku cukrzycy typu 1 duży potencjał drzemie w przeszczepach wysepek trzustkowych, a także wykorzystywanie komórek macierzystych w celu powstania nowych komórek produkujących insulinę. Obiecujące są także wyniki badań na temat zastosowania pompy z mechanizmem sprzężenia zwrotnego, która może dostosowywać ilość podawanej insuliny do tego, jaki jest poziom glikemii.

Badania wskazują ponadto, że zwiększone spożywanie kwasu gamma-linolenowego (znajduje się on np. w oleju z wiesiołka), może łagodzić powikłania cukrzycy.

Obiecujące wyniki daje również stosowanie liści stewii w terapii cukrzycy – badania skupiają się na zawartym w nich związku – rebaidiozylu. Niestety w celu potwierdzenia skuteczności takiej terapii w przebiegu cukrzycy, wymaga dodatkowych badań.

Jak i kiedy mierzyć poziom cukru we krwi?

Istotne, jest, aby osoba chora na cukrzycę kontrolowała poziom cukru we krwi w odpowiednim momencie. W przypadku pomiarów w laboratorium diagnostycznym, badanie trzeba wykonać rano i być na czczo. Dodatkowo dzień przed badaniem – na ok. 8-12 godzin przed pobraniem krwi – nie powinno się jeść obfitych posiłków, ani zbyt tłustych i spożywać alkoholu. Ponadto konieczne jest regularne badanie poziomu cukru glukometrem. Pomiar musi być wykonywany z częstotliwością zaleconą przez lekarza – często jest to nawet kilka razy dziennie. Poziom cukru powinno się dodatkowo zbadać kontrolnie, jeśli nie ma objawów cukrzycy, ale ma się obciążenie genetyczne (w rodzinie są chorzy na cukrzycę), ukończyło się 45. rok życia, występuje otyłość, kobieta jest w ciąży. Jeśli ponadto występują niepokojące objawy wskazujące na zaburzenia działania insuliny, jest to bezwzględne wskazanie do badania poziomu cukru.

Osoby chorujące na cukrzycę powinny być pod opieką poradni diabetologicznych. Cukrzyków kieruje się także do różnych ośrodków sanatoryjnych, np. w Krynicy czy Kołobrzegu.

Jakie są powikłania nieleczonej cukrzycy?

Jeśli w organizmie utrzymuje się przez długi czas zbyt wysoki poziom glukozy, dochodzi do szeregu różnych powikłań. Stan ten przyczynia się m.in. do uszkodzeń małych naczyń krwionośnych oraz dużych tętnic. Konsekwencją tego jest zaburzenie ukrwienia, a nawet uszkodzenie narządów, co sprawia, że powikłania stają się przewlekłe i groźne. Powikłania cukrzycy dzieli się na ostre i przewlekłe.

Powikłania ostre cukrzycy

Kwasica mleczanowa – powikłanie ciężkie zagrażające życiu. Dochodzi do zbyt dużej produkcji kwasu mlekowego oraz niemożności przemiany w glukozę.
Śpiączka cukrzycowa – dochodzi do bardzo wysokiego poziomu cukru we krwi – nawet ponad 1000 mg/dl. Śpiączka jest zagrożeniem życia. Jest stanem, w którym dochodzi do głębokich zaburzeń metabolicznych, będących skutkiem długoterminowego i znacznego niedoboru lub nadmiaru insuliny w organizmie. Bywa, że jest nawet pierwszym objawem cukrzycy, ale zwykle zdarza się u osób z już zdiagnozowaną cukrzycą, u których doszło do zaburzeń metabolicznych, zakwaszenia organizmu ciałami ketonowymi lub toksycznego uszkodzenia mózgu. Utrata przytomności poprzedzona jest wzmożonym uczuciem pragnienia, wielomoczem, wymiotami, niekiedy bólami brzucha. Śpiączka cukrzycowa niekiedy jest poprzedzona niedocukrzeniem.
Hipoglikemia (niedocukrzenie) – stan ze spadkiem stężenia poziomu cukru we krwi poniżej 60 mg/dl. Objawia się nerwowością, gwałtownym głodem, zmęczeniem, bólami głowy, kołataniem serca, zaburzeniami widzenia, trzęsieniem się rąk, drętwieniem warg i języka, poceniem się, trudnościami z mówieniem, problemami z koncentracją. Jeśli objawy zostaną zignorowane, może dojść do uszkodzenia tkanki nerwowej mózgu, co prowadzi do zaburzeń orientacji lub zachowania, omdleń, drgawek, a nawet śpiączki. Na wystąpienie hipoglikemii narażeni są wszyscy leczeni insuliną oraz pacjenci chorzy na cukrzycę typu 2 i przyjmujący doustne leki przeciwcukrzycowe. Przyczyny niedocukrzenia są różne, a należą do nich m.in.: przyjęcie za dużej dawki insuliny, picie alkoholu, intensywny trening, pominięcie posiłku. Jeśli wystąpią objawy niedocukrzenia, konieczne jest szybkie zjedzenie posiłku bogatego w cukry, np. czekolady. Jeśli stan jest poważniejszy, należy wezwać pogotowie – konieczna jest hospitalizacja.

Powikłania przewlekłe cukrzycy

W przebiegu cukrzycy mogą wystąpić ponadto zaburzenia metabolizmu tkanek i uszkodzenia naczyń krwionośnych oraz innych tkanek i narządów. Dochodzi do przewlekłych powikłań cukrzycy i w zależności od tego, jakich naczyń dotyczą uszkodzenia, wyróżnia się:

Mikroangiopatię – dotyczy uszkodzenia małych naczyń krwionośnych, co skutkuje nefropatią (uszkodzeniem nerek) lub neuropatii (zmian patologicznych w obrębie tkanki nerwowej) lub retinopatii cukrzycowej (związana jest z niedokrwieniem zmian w siatkówce oka);
Makroangiopatię – dotyczy uszkodzenia dużych naczyń krwionośnych, co skutkuje miażdżycą i wieloma powikłaniami zakrzepowo-zatorowymi, m.in. chorobą niedokrwienną kończyn, chorobą wieńcową, zawałem mięśnia sercowego, chorobą naczyń krwionośnych mózgowych (efektem może być niedokrwienie mózgu i porażenia oraz udar mózgu).

Powyższe powikłania są spowodowane nieuregulowanym poziomem cukru we krwi. Im bardziej poziom ten jest wyrównany, tym mniejsze ryzyko wystąpienia wyżej opisanych powikłań.

Innym powikłaniem przewlekłym może być depresja i inne problemy psychiczne, takie jak:

zespół lęku napadowego (objawami jest zbyt szybki i głęboki oddech, duszności, bóle w klatce piersiowej, tachykardia)
lęk uogólniony przed codziennymi sytuacjami (objawem jest napięcie mięśniowe, uczucie bólu, brak odprężenia, bezsenność, uderzenia zimna i gorąca, omdlenia)
fobia społeczna, lęk przed ludźmi,
zachowania nerwicowe,
depresja – może być zarówno skutkiem, jak i przyczyną cukrzycy. Według dostępnych badań, depresja zwiększa aż 2-kronie ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2. Ponadto według szacunków, choruje na nią ok. 30% cukrzyków.

Co powinno znaleźć się w apteczce cukrzyka?

Najważniejsza jest kontrola poziomu glukozy, dlatego niezbędnym przedmiotem w apteczce cukrzyka jest glukometr lub suche testy (czyli tzw. paski). Zwykle poziom cukru trzeba mierzyć przed jedzeniem lub przed przyjęciem insuliny, a następnie po ok. 1,5-2 godzin po posiłku. Jeżeli odnotujemy duże wahania cukru, należy sprawdzać poziom cukru we krwi nawet w nocy.

Apteczka cukrzyka - co powinno się w niej znaleźć?

Poza tym, często leczenie obejmuje stosowanie insuliny. Tę dobiera lekarz prowadzący, ponieważ są różne jej rodzaje: od krótko działającej, po średnio działającą i o stopniowym uwalnianiu substancji (długo działająca). Pierwszy rodzaj działa najlepiej przez pierwsze 2-3 godziny po podaniu. Drugi – przez ok. 4-12 godzin. Trzeci rodzaj insuliny działa nawet ponad 24 godziny. Insulinę stosuje się w ampułkach lub w tzw. penach. Ważne jest, aby odpowiednio przechowywać preparat: powinno się go trzymać w lodówce w temperaturze między 2 a 8 st. C, a także z dala od światła słonecznego. Ponadto peny można przechowywać tylko do miesiąca, a otwartą fiolę do 6 tygodni. Jeśli insulina zamarznie lub zmieni barwę/konsystencję, niestety nie można już jej zastosować.

Cukrzyca – rokowania

Rokowania cukrzycy są zależne przede wszystkim od jej typu, a także stanu zdrowia pacjenta. Istotny jest wiek zachorowania, czas trwania objawów, czynniki ryzyka. Bardzo ważną rolę odgrywa także stosowanie się do zaleceń lekarza, zmian w stylu życia, diecie, aktywności fizycznej i przyjmowania leków. Niestety cukrzycy nie da się całkowicie wyleczyć, ale można zapobiec jej groźnym powikłaniom, takim jak śpiączka czy udar mózgu.

Czy cukrzycy można zapobiec?

Ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 1 jest uzależnione od dziedzicznej predyspozycji do rozwoju choroby oraz od wielu czynników środowiskowych. Jest to również zależne od niekontrolowanej odpowiedzi autoimmunologicznej, która to odpowiada za atakowanie insuliny. Nawet jeśli mamy predyspozycje genetyczne, nie oznacza to, że musi się rozwinąć u nas choroba. Możemy bowiem skutecznie obniżać ryzyko. Badania pokazują, że ryzyko to zmniejsza się np. jeśli kobieta karmi piersią – zmniejsza się ryzyko cukrzycy insulinozależnej. Znaczenie mają również czynniki żywieniowe.

Z kolei w przypadku cukrzycy typu 2 możemy znacznie obniżyć ryzyko jej rozwoju, dokonując pewnych zmian w diecie i zwiększając poziom aktywności fizycznej. Według ADA (Amerykańskiego Towarzystwa Diabetologicznego), w celu zapobiegania cukrzycy powinno się:

utrzymywać prawidłową masę ciała,
podejmować 2,5 godzin ćwiczeń fizycznych tygodniowo,
spożywanie niewielu tłuszczów,
unikając spożywania alkoholu,
rezygnując z palenia papierosów,
przyjmując w diecie duże ilości błonnika i całych ziaren.

Niektórzy wskazują także na korzyści z jedzenia pokarmów o niskim indeksie glikemicznym jako forma zapobiegania cukrzycy, niestety istnieje na to niewiele dowodów klinicznych – konieczne są dalsze badania. Z pewnością natomiast dieta o niskim indeksie glikemicznym daje korzyści, jeśli cukrzyca już się rozwinęła – pozwala bowiem uniknąć nagłych wahań poziomu cukru.

Według niektórych badań, ryzyko cukrzycy może być zmniejszone w przypadku osób z grupy ryzyka, poprzez przyjmowanie profilaktyczne metforminy, rosiglitazonu lub walsartanu.

Dieta cukrzycowa. Jadłospis + zalecenia dietetyczne

Dieta u osób z cukrzycą jest niezwykle istotnym elementem terapii. Powinna opierać się na poniższych zaleceniach:

unikanie alkoholu
unikanie głodzenia się
dbanie o odpowiednie proporcje węglowodanów, białek, tłuszczów w posiłku
ograniczanie cukrów prostych (cukier, miód, słodycze)
ograniczanie dużych ilości białka (w tym czerwonego mięsa) oraz tłuszczów zwierzęcych
unikanie soli (znajduje się m.in. w przetworach mięsnych, wędzonkach, szynkach, serach itd.)
dbanie o dostosowanie kaloryczności posiłku do aktywności fizycznej, wieku, wzrostu i masy ciała
dbanie o spożywanie odpowiednich ilości zdrowych, nienasyconych kwasów tłuszczowych (znajdują się np. w olejach roślinnych i rybach morskich)
dbanie o odpowiednie nawodnienie.

Dieta cukrzycowa ma na celu regulację poziomu cukru w przypadku cukrzycy typu 2. Tym samym ma na celu utrzymanie dobrego zdrowia pacjenta. W zależności od tego, jak bardzo zaawansowana jest choroba, stosuje się następujące metody leczenia żywieniowego cukrzycy:

zmiana diety pod kątem rodzaju produktów spożywczych
zmiana diety pod kątem rodzaju produktów spożywczych i włączenie diety odchudzającej (w przypadku pacjentów z nadwagą i otyłością)
zmiana diety pod kątem rodzaju produktów spożywczych oraz wprowadzenie leczenia farmakologicznego (w przypadku pacjentów, u których sama dieta nie wystarcza)
kontrola ilości spożywanych węglowodanów (wprowadzenie wymienników węglowodanów).

Na czarnej liście produktów, których nie powinny spożywać osoby z cukrzycą, znajdują się węglowodany proste, czyli głównie cukier i wyroby z jego dodatkiem, np. słodycze i napoje gazowane. Z kolei wskazane jest spożywanie produktów z wysoką zawartością błonnika, czyli zbóż z pełnego ziarna (ciemne pieczywo, makaron i ryż pełnoziarnisty, mąka razowa, grube kasze), warzyw i owoców. Powinno się jednak unikać warzyw rozgotowanych oraz stosowania dodatków w postaci masła czy mąki. Nie powinno się spożywać warzyw konserwowych. Warzywa powinno się dodatkowo spożywać na surowo lub gotować al dente.

Jeśli chodzi o owoce, są one bogate w błonnik, ale też cukier owocowy, który może powodować nagłe wzrosty stężenia glukozy we krwi. Poleca się zatem, aby spożywać maksymalnie 200 g owoców, a jeżeli dojdzie do nagłego wzrostu glukozy we krwi po ich spożyciu, powinno się włączać owoce w większy posiłek – np. połączyć je z jogurtem lub zjeść tuż po obiedzie – obecność białka spowalnia bowiem wchłanianie cukru do krwi).

Poza doborem węglowodanów, osoba chora na cukrzycę powinna zwracać szczególną uwagę na to, jakie wybiera tłuszcze w diecie. Powinno się ograniczyć tłuszcze zwierzęce, takie jak masło czy smalec, a zamiast tego wybierać tłuszcze roślinne – oliwę z oliwek, olej rzepakowy, olej lniany. Ważne jest ponadto ograniczanie tłuszczów zwierzęcych w produktach spożywczych, takich jak mięso wieprzowe, wołowe, dziczyzna, baranina, wędliny, pasztety, parówki, mielonki, kiełbasy. Kwasy tłuszczowe nasycone, które są niewskazane w diecie cukrzyka, znajdują się ponadto w tłustym nabiale (mleko powyżej 1,5%, sery różnego rodzaju).

Przykładowy jadłospis na diecie cukrzycowej

Poniżej przedstawiony jadłospis dostarcza 1500 kcal. Posiłki ułożono w taki sposób, aby zachować odpowiednie proporcje białek, tłuszczu i węglowodanów. W jadłospisie znajdują się głównie produkty o niskim indeksie glikemicznym (IG). Sposób przyrządzenia również uwzględnia ostateczną wartość indeksu glikemicznego, aby był jak najniższy. W posiłkach znajdują się produkty bogate w błonnik, które dodatkowo obniżają wartość IG.

Śniadanie:

2 kromki chleba żytniego z wysokiej jakości margaryną
sałatka z udkiem indyka pieczonego bez tłuszczu w piekarniku z ziołami; liście sałaty lodowej, papryka czerwona, olej rzepakowy.
jogurt odtłuszczony (150 ml)
1/2 pomarańczy
herbata

II śniadanie:

kromka chleba żytniego z wysokiej jakości margaryną
indyk w plasterkach pieczony z ziołami w piekarniku + liście cykorii i ogórek świeży
kefir niskotłuszczowy
woda mineralna niskosodowa

Obiad:

zupa kalafiorowa
polędwiczka wieprzowa z pieczarkami, pieczona w foliowym rękawie z ziołami; do tego surówka z kapusty czerwonej, jabłka i oleju rzepakowego
woda mineralna niskosodowa

Podwieczorek:

sałatka owocowo-warzywna z truskawek, orzechów włoskich, świeżych listków mięty, sałaty kruchej z dodatkiem oleju rzepakowego i soku z cytryny
woda mineralna niskosodowa

Kolacja:

chleb żytni posmarowany wysokiej jakości margaryną
surówka z pomidora, papryki żółtej, groszku zielonego, jajka, cebuli z dodatkiem oliwy z oliwek
niskotłuszczowy kefir
melisa (herbatka)

Bibliografia

Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2019. Stanowisko Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego, Diabetologia Praktyczna, Tom 5, nr 1, 2019
ABC chorego na cukrzycę / June Biermann, Barbara Toohey; przeł. Maria M. Wysocka-Bąkowska. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2000; 2002.
Choroby cywilizacji / Marek E. Jurczak. – Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1977. – (Oddziaływanie Czynników Współczesnego Środowiska na Organizm Człowieka); Cukrzyca s. 95-106.
Małecki M., Skupień J. Problemy diagnostyki różnicowej typów cukrzycy. Katedra i Klinika Chorób Metabolicznych, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, Polskie Archiwum Medycyny Wewnętrznej 2008; 118 (7-8).
Korzeniowska K., Jabłecka A. Cukrzyca (Część I) Farmacja Współczesna 2008; 1: 231-235.
Skupień J., Klupa T., Małecki M. T.: Podłoże genetyczne cukrzycy typu 2, Diabetol.
Prakt., 2006, 7 (2), 67–77.
Bajkowska-Fiedziukiewicz A., Mikołajczyk-Swatko A., Cypryk K.: Przewlekłe powikłania
w populacji chorych na cukrzycę typu 2. Przegl. Menopauz., 2009, 3, 170-174.
World Health Organization: Global report on diabetes. Geneva, 2016.
International Diabetes Federation: Diabetes Atlas. Seventh Edition, Brussels, 2015.