Antykoncepcja hormonalna nie zawsze skuteczna
Obecnie mamy do wyboru wiele metod zapobiegania ciąży, zarówno mechanicznych, jak i hormonalnych. Wiele osób sięga jednak po antykoncepcję hormonalną, ponieważ uchodzi ona za najskuteczniejszą. Warto natomiast wiedzieć, że nie każdy rodzaj antykoncepcji hormonalnej jest tak samo skuteczny. Co więcej, niektóre metody są mniej skuteczne od np. stosowania prezerwatyw. W niniejszym artykule omawiamy dostępne rodzaje antykoncepcji hormonalnej oraz sprawdzamy, który z nich jest najskuteczniejszy, jeżeli chodzi o zapobieganie ciąży.
Jakie są rodzaje antykoncepcji hormonalnej?
Antykoncepcja hormonalna jest obecnie bardzo rozwinięta, ponieważ oferuje wiele metod różniących się m.in. sposobem podania hormonu. Wśród popularnych rodzajów znajdziemy np. tabletki antykoncepcyjne (najpopularniejsze), plastry, krążki dopochwowe, implanty podskórne (to stosunkowo nowa metoda) oraz domięśniowe zastrzyki.
Jak ocenia się skuteczność antykoncepcji?
Aby ocenić, który rodzaj antykoncepcji hormonalnej jest najskuteczniejszy, konieczne jest zapoznanie się z tzw. wskaźnikiem Pearla (w skrócie PI – Pearls Index). Wskaźnik ten informuje, ile par ze 100 badanych w okresie jednego roku, stosujących dana metodę, zachodzi w ciążę. Im wskaźnik ten jest większy, tym metoda jest mniej skuteczna – o odwrotnie. Jeżeli wskaźnik Pearla jest niski, metoda uważana jest za skuteczną. Co ważne, przy wyrobach antykoncepcyjnych podawany jest ten wskaźnik w dwóch wariantach:
- pierwszy wariant – ma zastosowanie w przypadku warunków idealnych, gdy antykoncepcja jest stosowana w pełni zgodnie z zaleceniami,
- drugi wariant – dotyczy sytuacji, gdy mógł wystąpić jakiś błąd w zastosowaniu danej metody (np. pominięcie wzięcia jednej tabletki antykoncepcyjnej).
W przypadku współżycia bez zastosowania żadnej metody zapobiegania ciąży, wskaźnik Pearla wynosi aż 85.
Skuteczność danej metody można również ocenić procentowo, mając na względzie to, ile par zajdzie w ciążę stosując daną metodę – takiej właśnie oceny używa m.in. WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) oraz ATPG (Amerykańskie Towarzystwo Położników i Ginekologów).
Przejdźmy teraz do opisu dostępnych metod antykoncepcji hormonalnej.
Tabletki antykoncepcyjne
Analizę zaczniemy od opisania tabletek antykoncepcyjnych, gdyż jest to najpopularniejsza obecnie metoda zapobiegania ciąży z wykorzystaniem hormonów.
1. Tabletki antykoncepcyjne jedno- i dwuskładnikowe
Tabletki antykoncepcyjne mogą być jedno- lub dwuskładnikowe. Tabletki jednoskładnikowe zawierają wyłącznie progesteron, jako hormon chroniący przed ciążą – z tego powodu nazywane są mini tabletkami lub antykoncepcją awaryjną. Z kolei tabletki dwuskładnikowe zawierają zarówno progesteron, jak i estrogeny. Skład obu rodzajów determinuje to, w jaki sposób dane tabletki działają, a także jakie są wskazania i przeciwwskazania do ich stosowania. Niezależnie od wyboru, tabletki antykoncepcyjne stanowią najpopularniejszą i bardzo skuteczną formę zapobiegania ciąży. Tabletki dwuskładnikowe są przy tym najczęściej wybierane, głównie ze względu na wysoką skuteczność. Dzięki zawartości progesteronu zapobiegają owulacji, zagęszczają ślub szyjki macicy i tym samym zmniejszają plemnikom szanse na dotarcie do komórek jajowych. Zmieniają ponadto błonę śluzową macicy w taki sposób, że jest ona niedostosowana do zagnieżdżenia się komórki jajowej, która mogłaby być zapłodniona. W tego typu tabletkach znajduje się także estrogen, który wzmacnia działanie progesteronu i dodatkowo zapobiega występowaniu nieregularnych krwawień.
2. Skuteczność tabletek antykoncepcyjnych
O ile tabletki antykoncepcyjne są przyjmowane zgodnie z zaleceniami, mają wysoką skuteczność – według skali Pearla osiągają od 0,1 do 8 punktów.
Może się jednak okazać, że metoda nie będzie skuteczna, w takich sytuacjach, jak pominięcie tabletki, występowanie wymiotów lub biegunki, przyjmowanie leków, które obniżają skuteczność tabletek antykoncepcyjnych (np. leki przeciwpadaczkowe lub przeciwgrzybicze).
Tabletki antykoncepcyjne nie są najłatwiejszą w stosowaniu metodą, ponieważ trzeba pamiętać o regularnych przyjmowaniu pigułek. W zależności od preparatu, niektóre tabletki bierze się przez 21 dni, a później należy wykonać przerwę 7-dniową, a inne pigułki bierze się 28 dni bez przerwy (wówczas przez 7 dni bierze się tabletki placebo – bez hormonów). Istnieje także schemat brania 24 tabletek z hormonem + 4 pigułek placebo.
Kończąc dane opakowanie nie trzeba robić przerwy przed rozpoczęciem kolejnego. O ile zaczniemy przyjmować preparat przed rozpoczęciem 5 dnia cyklu (5 dzień krwawienia), działanie antykoncepcyjne jest osiągane – według tego, co zapewniają producenci – już od zażycia pierwszej tabletki.
Nieco inaczej wygląda skuteczność i przyjmowanie tabletek jednoskładnikowych. Należy je brać zawsze o tej samej porze, codzienne. Współczynnik Pearla dla tej metody wynosi 0,5-5 punktów.
3. Działanie tabletek antykoncepcyjnych
Tabletki antykoncepcyjne nie tylko zapobiegają niechcianej ciąży, ale również wpływają na inne strefy – m.in. są stosowane w leczeniu niektórych schorzeń (mowa o tabletkach dwuskładnikowych), takich jak: trądzik, torbiele jajnika, nieregularne i bolesne miesiączki. Co więcej, wiele badań pokazuje, że stosowanie tego rodzaju antykoncepcji zmniejsza ryzyko zachowania na raka jajnika nawet do 80% oraz raka błony śluzowej macicy.
W przypadku tabletek dwuskładnikowych mogą także pojawić się działania niepożądane, np. bolesność piersi, bóle głowy, obniżenie nastroju, wzrost masy ciała, nudności, niższe libido. Jeżeli obserwuje się działania niepożądane, wskazana jest zamiana tabletek na inne – o innym składzie – lub wybór całkowicie innej metody antykoncepcji.
W przypadku tabletek jednoskładnikowych, ich działanie jest nakierowane na zagęszczanie śluzu szyjkowego, aby utrudnić plemnikom dalszą drogę.
4. Przeciwwskazania do stosowania tabletek antykoncepcyjnych
Tabletki antykoncepcyjne nie zawsze są wskazane – zwłaszcza tabletki dwuskładnikowe zawierające zarówno progesteron, jak i estrony. Do sytuacji, gdy niewskazane jest stosowanie tabletek antykoncepcyjnych dwuskładnikowych należą: ciąża, rak piersi, choroba zakrzepowa, zapalenie żył powierzchniowych, inne choroby naczyń krwionośnych, nadciśnienie tętnicze, palenie papierosów, choroby wątroby, krwawienia z dróg rodnych bez określonej przyczyny, karmienie piersią, otyłość.
Tabletki jednoskładnikowe są bezpieczniejsze w tych aspektach, dlatego polecane są np. kobietom karmiącym piersią (hormony nie przedostają się do mleka), osobom z cukrzycą, chorobami układu krążenia czy palącym papierosy.
Przed przepisaniem pacjentce tabletek antykoncepcyjnych, lekarz powinien wykonać cytologię, zbadać piersi, wykonać badanie ginekologiczne, przeprowadzić wywiad. U niektórych kobiet konieczne jest wykonanie dodatkowych badań, np. układu krzepnięcia.
Wkładki wewnątrzmaciczne
Wkładki wewnątrzmaciczne to popularna, wygodna i bardzo skuteczna metoda antykoncepcji (skuteczność wynosi od 0,09 do 0,33 w skali Pearla). Metoda polega na umieszczeniu w macicy małego, plastikowego elementu w kształcie litery T. Element ten uwalnia odpowiednie hormony, który zagęszczają śluz szyjkowy, wpływają na błonę śluzową oraz mogą nawet blokować owulację. Co ważne, mogą u niektórych kobiet doprowadzić do zahamowania miesiączek.
Wkładka wewnątrzmaciczna zaczyna swoje działanie od razu po założeniu. Metoda jest długotrwała, gdyż wkładka może być założona na 3-5 lat. Przy czym jest to również metoda łatwo odwracalna – powrót do płodności powinien nastąpić już w pierwszym cyklu po usunięciu wkładki.
Tabletka „dzień po”
W ramach antykoncepcji hormonalnej dostępna jest tzw. „tabletka dzień po”. Wskazaniem do jej zastosowania jest sytuacja, gdy dana metoda antykoncepcji zawiodła lub odbył się stosunek bez zabezpieczenia.
1. Skuteczność tabletek „po”
Tego typu tabletki mają różną skuteczność – od 50 do nawet 90%. To, na ile metoda będzie skuteczna zależy od czasu, jaki upłynął od stosunku oraz od fazy cyklu kobiety. W czasie przedowulacyjnym tabletki „dzień po” hamują owulację. Po owulacji natomiast ich zadaniem jest zmiana składu śluzu szyjkowego oraz taka zmiana błony śluzowej macicy, aby stała się ona nieprzyjazna dla zapłodnionej komórki jajowej.
2. Rodzaje dostępne w Polsce
W Polsce dostępne są tabletki „po” w dwóch formach – z dwoma rodzajami substancji czynnej. Oba rodzaje dostępne są wyłącznie na receptę. Różnią się od siebie substancją czynną oraz czasem podania. I tak kolejno wyróżnia się preparaty z lewonorgestrelem oraz z uliprystalem. W pierwszym przypadku tabletkę można przyjąć najpóźniej do 72 godziny od stosunku. Drugi rodzaje tabletek można zastosować nawet w ciągu 5 dni od stosunku (120 godzin).
Środków nie można stosować podczas karmienia piersią – nie powinno się również karmić przez tydzień po przyjęciu leku.
3. Przeciwwskazania do zastosowania tabletek „po”
Istnieje szereg przeciwwskazań do zastosowania tego typu tabletek. Należą do nich m.in. ciąża, choroby zakrzepowe, choroby wątroby, astma oskrzelowa, nowotwory hormonozależne, karmienie piersią.
4. Działania niepożądane
Tabletki hormonalne „dzień po” wywołują wiele działań niepożądanych. Można spodziewać się zaburzeń ze strony układu pokarmowego, takich jak biegunki czy wymioty, a także bóli głowy, mięśni i piersi oraz zaburzeń nastroju.
Plastry antykoncepcyjne
Plastry antykoncepcyjne to bardzo wygodna, nowoczesna forma antykoncepcji hormonalnej. Opiera się ona na dwóch hormonach: estrogenie oraz progesteronie (tak samo, jak w przypadku tabletek antykoncepcyjnych dwuskładnikowych).
Plastry naklejamy tylko raz w tygodniu na suchą skórę ramion, pleców, uda, pośladków lub brzucha.
1. Skuteczność plastrów antykoncepcyjnych
Plastry antykoncepcyjne mają wysoką skuteczność w zapobieganiu ciąży. Według wskaźnika Pearla mają zaledwie 0,9 punktów, co jest bardzo dobrym wynikiem. Niestety plaster może się odklejać, co zmniejsza skuteczność antykoncepcji – konieczne jest zatem dbanie o to, aby zawsze był dobrze naklejony. Co więcej, u ok. 20% kobiet pojawia się reakcja skórna i wówczas stosowanie tego typu antykoncepcji jest niemożliwe.
2. Przeciwwskazania do stosowania
Przeciwwskazaniem do zastosowania plastrów antykoncepcyjnych jest otyłość (waga powyżej 90 kg), ponieważ hormony w takiej sytuacji nie są w stanie przeniknąć do krwi w odpowiednim stężeniu. Ponadto ze względu na zawartość estrogenów, występują takie same przeciwwskazania, jak w przypadku tabletek dwuskładnikowych (czyli m.in. ciąża, karmienie piersią, choroba zakrzepowa itd.).
Krążki dopochwowe
Wśród metod hormonalnych dostępna jest również antykoncepcja za pomocą krążków dopochwowych o niewielkich rozmiarach (ok. 54 mm średnicy). Krążki są miękkie i komfortowe. Zawierają zarówno progesteron, jak i estrogen, które stopniowo są uwalniane i zapobiegają owulacji, a także zagęszczają śluz szyjkowy.
Krążek można założyć samodzielnie – czas jego działania wynosi aż 21 dni.
Krążki dopochwowe to skuteczna metoda antykoncepcji hormonalnej. Według skali Pearla skuteczność plasuje się na poziomie 0,65 – o ile krążek styka się z błoną śluzową pochwy. Działanie krążka utrzymuje się jeszcze 3 godziny po wyjęciu.
Zastrzyki antykoncepcyjne
Zastrzyki antykoncepcyjne to bardzo wygodna metoda antykoncepcji hormonalnej, ponieważ polega na podaniu domięśniowo progesteronu, który hamuje owulację i zagęszcza śluz szyjkowy. Zastrzyk wykonuje się raz na 3 miesiące.
Metoda ta wykazuje się wysoką skutecznością: w skali Pearla plasuje się na poziomie 0,3. Niestety trudno jest odwrócić ewentualne działania niepożądane, które mogą wystąpić po podaniu zastrzyku – np. ze względu na nietolerancję któregoś ze składników leku. Niemożliwe jest przerwanie jego działania. Co więcej, po zaprzestaniu stosowania zastrzyków powrót do płodności jest dłuższy niż w przypadku innych metod antykoncepcji hormonalnej.
Zaletą nie bez znaczenia jest m.in. to, że zastrzyki antykoncepcyjne nie zwiększają ryzyka wystąpienia zakrzepicy żylnej, a także mogą być zastosowane u osób z otyłością, gdyż masa ciała nie wpływa na ich skuteczność.
Implanty podskórne
Implanty podskórne to nowoczesna metoda antykoncepcji hormonalnej. Metoda polega na wszczepieniu w ramię niewielkiego pręcika – mającego długość ok. 3 cm oraz średnicę ok. 2 mm – który za pomocą wydzielanych hormonów chroni przed zapłodnieniem aż przez 3 lata.
Skuteczność jest bardzo wysoka, ponieważ według skali Pearla wynosi 0,01-0,06, zatem zajście w ciążę jest praktycznie niemożliwe. Dużą zaletą jest również odwracalność metody – implant można w dowolnej chwili wyjąć i powrócić do płodności.
Porównanie metod antykoncepcji hormonalnej [ANALIZA SKUTECZNOŚCI]
Jak pokazuje powyższa tabela, najskuteczniejszą formą antykoncepcji hormonalnej są implanty podskórne. Na kolejnym miejscu plasują się wkładki wewnątrzmaciczne, a zaraz po nich zastrzyki antykoncepcyjne i krążki dopochwowe. Gorszą skuteczność – ale nadal dużą – mają tabletki antykoncepcyjne dwuskładnikowe, jednoskładnikowe i plastry hormonalne – ale skuteczność tych metod jest podobna. Co ważne, praktycznie wszystkie metody są odwracalne poza zastrzykami antykoncepcyjnymi. Ponadto to, co warto wiedzieć, to fakt, że niektóre formy antykoncepcji hormonalnej są dopuszczalne podczas karmienia piersią, w przebiegu cukrzycy lub zakrzepicy żylnej – mowa o tabletkach antykoncepcyjnych jednoskładnikowych.
Warto na sam koniec wspomnieć o kosztach antykoncepcji. W przypadku tabletek dwuskładnikowych koszt plasuje się w granicach 10-50 zł za opakowanie – w zależności od rodzaju tabletek i odpłatności (niektóre są częściowo refundowane). Tabletki jednoskładnikowe kosztują średnio 20-40 zł za opakowanie. W podobnej cenie można zakupić plastry na cały miesiąc – ok. 50 zł (opakowanie z 3 plastrami – każdy na 7 dni). Krążki dopochwowe kosztują natomiast 50-70 zł, a zastrzyki hormonalne – ok. 50 zł za 1 ml. Najdroższe, ale za to dające długą trwałość, są implanty podskórne – kosztują ok. 1200 zł. Droga wydaje się też wkładka wewnątrzmaciczna – ok. 600 zł – jednak należy pamiętać, że jest to koszt jednorazowy i wystarcza raz na kilka lat.
Bibliografia
- Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w sprawie antykoncepcji.
- Stanowisko Zespołu Ekspertów Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego dotyczące przyczyn brak skuteczności antykoncepcji hormonalnej.
- http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs351/en/
- M. Jóźwik i in., Wpływ systemu wewnątrzmacicznego uwalniającego lewonorgestrel Mirena® (Bayer) na prewencję i leczenie raka gruczołowego błony śluzowej macicy oraz na inne nowotwory złośliwe u kobiet, Ginekologia Polska 2015, nr 86, str. 305-310.
