Anoreksja – co to za choroba?
Anoreksja to coraz powszechniejszy problem wśród młodych, nastoletnich dziewcząt (największa zapadalność odnotowana jest w grupie między 13 a 25 rokiem życia), chociaż nie omija również mężczyzn. Choroba ta charakteryzuje się umyślną utratą wagi do stopnia, który zagraża zdrowiu i życiu. Często objawy anoreksji nie są długo zauważane przez otoczenie i dopiero bardzo znaczna utrata wagi sygnalizuje bliskim, że dana osoba cierpi na zaburzenia łaknienia. A leczenie anoreksji jest długotrwałe i wymaga pomocy psychiatry, gdyż jest to choroba o podłoży psychicznym, prowadząca do zaburzenia postrzegania samego siebie.
Osoby chore na anoreksję nie przestają się odchudzać nawet w sytuacji, gdy dochodzi do wyniszczenia organizmu i rozwoju wielu chorób z tego powodu. Zaburzenie to ma podłoże psychopatologiczne i polega na obawie przed tyciem czy też zmianą kształtu ciała. Zwykle anoreksja rozpoczyna się od odchudzania – często niewinnego, spowodowanego np. uwagą na temat zmiany sylwetki, do czego dochodzi nierzadko na etapie dojrzewania.
Osoby zmagające się z anoreksją podejmują szereg działań, aby osiągnąć bardzo niską wagę – np. ściśle ograniczają przyjmowane kalorie. Często unikają również jedzenia posiłków z bliskimi po to, aby nie musieć zjadać całości porcji (zabierają talerz do pokoju, tam chowają lub wyrzucają jedzenie i oddają później puste talerze). Z czasem potrzeba schudnięcia jest coraz większa, a strach przed przytyciem doprowadza chorego do sięgania po rozmaite środki odchudzające, przeczyszczające oraz do inicjowania wymiotów, co jest charakterystyczne dla bulimii. Choroba się pogłębia, łaknienie zanika, a w głowie nieustannie występuje myśl o szczupłej sylwetce. Chory zwykle zaprzecza istnieniu problemu i mimo znacznego wychudzenia gołym okiem widocznego dla otoczenia, często nie ma poczucia tego, jak ciężki jest jego stan i odchudza się dalej – nawet mimo osiągnięcia zaplanowanej wagi. Okazuje się, że dla anorektyka/anorektyczki waga nigdy nie jest dostatecznie niska – chorzy nigdzie nie akceptują swojego wyglądu.
Anoreksja – przyczyny psychologiczne, genetyczne, kulturowe i rodzinne
Podobnie, jak inne zaburzenia odżywiania, anoreksja jest chorobą o wielorakim podłożu – powoduje ją wiele czynników. Obecnie naukowcy wyróżniają 4 rodzaje czynników, które mogą stanowić przyczynę anoreksji. To m.in. czynniki psychologiczne, genetyczne, kulturowe oraz rodzinne. Na czym polegają? Wyjaśniamy poniżej.
1. Czynniki psychologiczne
Do czynników psychologicznych wystąpienia anoreksji zaliczają się m.in. zaburzenia psychiatryczne, takie jak depresja, stany lękowe, obsesje i kompulsje. Na rozwój anoreksji bez wątpienia ma wpływ niski poziom samooceny, a także tendencja do pomniejszania swojej wartości czy osiągnięć. Osoby chore na anoreksję mają ponadto zaburzony obraz własnego ciała. Nierzadko cierpią na zaburzenia osobowości, przebyły traumę psychologiczną lub fizyczną, albo są osobami bardzo ambitnymi, nastawionymi na sukces, dążącymi do perfekcjonizmu.
2. Czynniki genetyczne
Okazuje się, że również czynniki genetyczne mogą mieć wpływ na rozwój anoreksji. Wśród nich wymienia się np. zaburzenia okresu karmienia we wczesnym dzieciństwie, choroby układu pokarmowego (które np. sprawiają, że jedzenie jest nieprzyjemne) czy też niekorzystne czynniki występujące w czasie ciąży i okresu okołoporodowego u matki.
3. Czynniki kulturowe
Nie bez znaczenia dla „popularności” anoreksji w dzisiejszych czasach jest kulturowa presja na osiąganie szczupłej sylwetki, stosowania rozmaitych diet, a także wszechobecne piętnowanie otyłości lub nadwagi. Ideał szczupłej sylwetki symbolizuje dzisiaj sukces, daje większe poważanie w społeczeństwie, a także wyższe poczucie własnej wartości. Mówi się nawet, że osobom szczupłym jest łatwiej osiągnąć wiele rzeczy. To wszystko powoduje stałe niezadowolenie ze swojego wyglądu oraz silną koncentrację na wyglądzie – co z kolei prowadzi do zaburzenia hierarchii wartości i skupianiu całej energii na aspekcie wizualnym, odrzucając myśli o własnym zdrowiu czy innych aspektach.
4. Czynniki rodzinne
Nie od dziś wiadomo, że na psychikę człowieka ogromny wpływ na wychowanie, dzieciństwo, rodzina. Okazuje się, że anoreksja również może mieć przyczynę w rodzinie – np. gdy występuje specyficzny model rodziny, gdy rodzice są nadopiekuńczy lub przeciwnie – ciężko się z nimi komunikować. Na rozwój anoreksji mają również wpływ różne patologie występujące w rodzinie – np. uzależnienia od alkoholu czy przemoc.
Przyczyny anoreksji w wieku dojrzałym
Choć anoreksja kojarzona jest przede wszystkim z wiekiem nastoletnim, to wyraźnie rośnie częstość zachorowań u kobiet w wieku dojrzałym – powyżej 40. roku życia. Jeszcze do niedawna w ogóle nie rozpoznawano anoreksji w tej kategorii wiekowej. Okazuje się, że przyczyną wzrostu zachorowań na anoreksję w wieku dojrzałym może być tragiczne wydarzenie (np. nagła utrata pracy, śmierć bliskiej osoby, rozwód) czy też czynniki kulturowe (obecnie dorosłe kobiety były wychowywane w przekonaniu, że człowiek powinien zawsze być atrakcyjny, a dowodem tego są „dojrzali” idole, aktorzy czy gwiazdy muzyki, którzy nadal wyglądają tak samo dobrze, jak w młodości, kontynuując mit o potrzebie szczupłości i niezachwianej urody). Ponadto wciąż rosną wymagania względem kobiet dojrzałych: wymaga się przedłużania aktywności zawodowej, a także dorównywania młodszym. Wszystkie te czynniki w połączeniu z rosnącą liczbą rozwodów, stwarzają wręcz idealne warunki do tego, aby zacząć obsesyjnie myśleć o swoim ciele i atrakcyjności fizycznej – a to z kolei stanowi „doskonałą” podstawę do rozwoju anoreksji.
Anoreksja restrykcyjna i bulimiczno-przeczyszczająca
Anoreksję dzieli się na dwa typy: restrykcyjną i bulimiczno-przeczyszczającą. Na czym polegają oba rodzaje? Anoreksja restrykcyjna (nazywana też ograniczającą) polega na ograniczaniu przyjmowania jedzenia do bardzo małych ilości, a także na stosowaniu różnych środków na przeczyszczenie. Anoreksja bulimiczno-przeczyszczająca z kolei (nazywana też żarłoczno-wydalającą), polega na ograniczaniu przyjmowania jedzenia, ale także regularnego miewania epizodów obżarstwa charakterystycznych dla bulimii, po czym prowokowania się do wymiotów czy nadużywania leków na przeczyszczenie i odwodnienie. Zarówno prowokowanie wymiotów, jak i biegunek sprawia, że mogą wystąpić zaburzenia biochemiczne w organizmie oraz zaburzenia czynności wielu narządów.
Anoreksja – jak ją rozpoznać? Objawy i skutki
Anoreksja to choroba o wysokiej śmiertelności, ponieważ przy bardzo niskiej wadze dochodzi do znacznego osłabienia organizmu, co przekłada się na upośledzenie wydolności praktycznie wszystkich narządów. Niedobór witamin i składników odżywczych dodatkowo zaburza funkcjonowanie organizmu. Anorektyczki bardzo często czują przewlekłe zmęczenie, miewają zaburzenia pamięci, mają problemy z koncentracją i często boli je głowa. Restrykcyjnemu odchudzaniu towarzyszy również anemia.
Anoreksja ma bardzo poważne skutki zdrowotne. Dla przykładu, w ośrodkowym układzie nerwowym może dojść do zaniku kory mózgowej, co przełoży się na zaburzenia neuropsychologiczne, napady padaczki, drażliwość. Mogą także wystąpić zaburzenia obsesyjne oraz natręctwa.
W wyniku zaniku tkanki tłuszczowej, a także upośledzenia przemiany materii, zaburzone są procesy termoregulacji organizmu, co ma bezpośredni wpływ na wiele funkcji różnych narządów. Dochodzi również do zaburzeń hormonalnych, takich jak brak miesiączki (lub jej znaczne rozregulowanie), zmniejszenie wielkości jajników i macicy – a to stanowi główną przyczynę bezpłodności.
Poza powyższymi, do objawów anoreksji dochodzą zaburzenia układu pokarmowego, takie jak wymioty, wzdęcia, refluks i zgaga, zapalenie błony śluzowej żołądka, częste zaparcia, bóle brzucha. Często również układ krążenia nie funkcjonuje prawidłowo i dochodzi do zaburzeń rytmu serca, krążenia krwi, ciśnienia, omdleń, a nawet zaniku mięśnia sercowego. Na skórze może pojawić się meszek (tzw. lanugo), włosy będą wypadać, paznokcie staną się kruche, a w kącikach ust pojawią się zajady.
Najbardziej wyraźnym objawem anoreksji jest oczywiście wychudzona i wyniszczona sylwetka, a osoba chora stara się ukryć swoje wychudzenie poprzez noszenie za dużych ubrań w stylu „oversize”.
Jak diagnozuje się anoreksję?
Ponieważ objawy anoreksji są różnorodne, często występuje problem w jej zdiagnozowaniu, jeżeli nie jest jeszcze bardzo zaawansowana. A jak podkreślają badacze, jest to choroba nie tylko ciała, ale i duszy, zatem może być wykryta szybko, zanim pojawią się objawy fizyczne, o ile zwracamy uwagę właśnie na aspekty psychiczne. Amerykańskie Towarzystwo Psychiatryczne stworzyło listę kryteriów, dzięki którym można rozpoznać anoreksję – są one bardzo pomocne w szybkim rozpoznawaniu choroby oraz wdrażaniu efektywnej terapii. Podstawowe kryteria anoreksji, to (według Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego):
- lęk przed tyciem i otyłością mimo stwierdzonej niedowagi,
- odmowa utrzymywania wagi adekwatnej do wieku i wzrostu,
- brak miesiączki lub silne zaburzenia miesiączkowania (nawrót widoczny dopiero po zastosowaniu hormonów),
- zaburzenie postrzegania własnego ciała,
- nadmierny wpływ postrzegania własnego ciała na samoocenę,
- bagatelizowanie zbyt niskiej wagi ciała.
Anoreksję ponadto diagnozuje się na podstawie zbyt niskiego BMI – poniżej 17,5. Oprócz tych kryteriów należy wziąć pod uwagę także inne czynniki, ponieważ jak już wspomnieliśmy, anoreksja ta bardzo złożona choroba o rozmaitych przyczynach czy objawach – które mogą być widoczne mniej lub bardziej. Wiele chorych osób na anoreksję świetnie masuje utratę wagi i wówczas jedynymi sygnałami dla otoczenia mogą być objawy natury psychologicznej, takie jak depresja, czy też biologicznej – np. niepłodność czy zatrzymanie miesiączki.
Anoreksja – metody leczenia
O ile choroba zostanie wykryta odpowiednio wcześnie, leczenie jak najbardziej może być skuteczne, bez nawrotu anoreksji – aby jednak tak się stało, pacjentka powinna właściwie do końca życia być kontrolowana przez lekarza, a także unikać osób, które mają na nią negatywny wpływ (zwiększający ryzyko nawrotu choroby). Do takich osób zaliczają się np. toksyczne koleżanki, które krytykują wygląd chorej, są powierzchowne, dbają tylko o aspekty wizualne. W dużej mierze nawrotom choroby sprzyja przynależność do społeczności internetowych, zrzeszających byłych anorektyków czy anorektyczki.
Jeśli leczenie anoreksji jest rozpoczęte stosunkowo wcześnie, wówczas polega na doprowadzeniu organizmu do stanu, który nie zagraża życiu. Niestety często jest na to za późno i wówczas terapia celuje w uśmierzanie bólu i przedłużanie życia pacjentki. Jak jednak wygląda leczenie w sytuacji, gdy rokowania są dość dobre – lekarze dają szanse na powodzenie terapii? Zwykle pierwszym krokiem jest odsunięcie osoby chorej od środowiska toksycznego – nierzadko jest nim rodzina. Anorektyczka/anorektyk powinien zmienić szkołę, pracę, a także znaleźć nowych znajomych. Kolejny krok to rozpoczęcie psychoterapii, która będzie długotrwała. Celem jest przyswojenie zasad racjonalnego odżywiania, a także znalezienie podłoża choroby, aby zapobiegać jej w przyszłości.
Niestety potrzeba bardzo dużo czasu, aby całkowicie wyleczyć się z anoreksji i bez pomocy specjalistów graniczy to z cudem – jest wręcz niemożliwe. Nawet pomoc rodziny bez pomocy specjalisty niewiele daje, co obserwuje się w wielu przypadkach, gdy po zauważeniu choroby, rodzina anorektyczki/anorektyka chce ją/go wyleczyć, zmuszając do jedzenia i sprawując stałą kontrolę. A takie działanie bardzo często ma efekt odwrotny do zamierzonego i chory chowa jedzenie albo spożywa je, ale później prowokuje wymioty lub biegunkę, co z kolei jest charakterystyczne dla bulimii.
Prowokowanie wymiotów lub biegunek może budzić frustrację i przekształcić się w ciężkie załamanie nerwowe. Jeszcze niedawno chory miał kontrolę nad swoim ciałem i postrzegał odchudzanie jako dążenie do czego „czystego”, perfekcyjnego. W momencie wymiotów i przeczyszczania się, zaczyna się brzydzić swojego ciała, co z kolei może doprowadzić do głębokiej depresji. Mając to na uwadze, rodzina chorego powinna zrozumieć, że wmuszanie jedzenia nie pomaga w zaburzeniach odżywiania. Anoreksja to choroba psychiczna, a jej leczenie WYMAGA stosowania kilku metod: psychoterapii, farmakoterapii, terapii rodzinnej, a niekiedy także hospitalizacji. W innym przypadku będzie nieskuteczna i może doprowadzić do pogorszenia stanu chorego.
Eksperci o anoreksji
Poniżej zamieszczamy kilka materiałów wideo na temat anoreksji. Wśród nich znajdziecie wypowiedzi różnych ekspertów, a także osób, których dotknęła choroba i udało im się zwyciężyć anoreksję. Zapraszamy do oglądania.
Bibliografia
- Rydzyński Z. (1987) Zaburzenia i choroby psychosomatyczne. W: Dąbrowski S, Jaroszyński J, Pużyński S (red.). Psychiatria. Warszawa: PZWL.
- Jagielska G., Tomaszewicz-Libudzic C., Brzozowska A. (2001) Zaburzenia kardiologiczne u chorych na jadłowstręt psychiczny. Psychiatria Polska; 35: 81–91.
- Pużyński S., Wciórka J. (2000) Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Kraków–Warszawa. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”.
- Mikołajczyk E., Samochowiec J. (2004) Cechy osobowości u pacjentek z zaburzeniami odżywiania. Psychiatria, 1(2): 91–95.
- Iniewicz G. (2004) Samokontrola i jej uwarunkowania u dziewcząt chorujących na anoreksję psychiczną. Psychoterapia; 3: 45–53.
