Czym jest anoreksja?
Anoreksja, według etymologicznego znaczenia tego słowa, oznacza dosłownie „brak apetytu” (od greckiego anorexis). Rzeczywiście, anoreksja to zaburzenie psychiczne, podczas którego chory celowo dąży do maksymalnej redukcji masy ciała, stale odczuwając lęk przed przytyciem, przez co stopniowo ilość pokarmu, jaka może zostać przyjęta, jest coraz mniejsza. Osoba z anoreksją ma ponadto zaburzony obraz własnego ciała. Nie widzi tego, jak naprawdę wygląda – nawet, gdy ciało jest bardzo wychudzone, postrzega je jako „za grube”.
Konsekwencje choroby są bardzo groźne, ponieważ szybko dochodzi do wyniszczenia organizmu, które może nawet zagrażać życiu.
Przyjmuje się, że przyczyn anoreksji należy szukać na różnych polach: zarówno w osobowości chorego, jego biologii, jak i czynnikach społeczno-kulturowych.
Anoreksja – jakie są jej rodzaje?
Anoreksja została ujęta jako jednostka chorobowa w Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych. Choroba ta nie ma jednorodnego obrazu klinicznego czy charakteru procesu chorobowego – może bowiem występować w różnych postaciach. Obecnie wyróżnia się głównie dwa typy anoreksji: anoreksję restrykcyjną i anoreksję bulimiczną.
1. Anoreksja restrykcyjna
Anoreksja restrykcyjna to zaburzenie, w których osoba chora systematycznie i konsekwentnie ogranicza ilości przyjmowanego jedzenia do minimalnych porcji. Jednocześnie nie zauważa lub ignoruje skutki stałego spadku wagi. Tego typu anoreksja sprawia, że osoba chora zwykle je w samotności (unika wyjść do restauracji ze znajomymi czy jedzenia z rodziną przy stole) i kłamie na temat tego, ile je. Często stosowane są w tej postaci anoreksji różne środki przeczyszczające.
W anoreksji restrykcyjnej długo brakuje osobie chorej świadomości na temat choroby. Odrzuca ona ponadto wszelkie przesłanki, które na nią wskazują, wskutek czego rzadko sięga sama po pomoc, gdyż nie widzi skali problemu.
2. Anoreksja bulimiczna
Anoreksja bulimiczna zaczyna się podobnie, jak anoreksja restrykcyjna. Początkowo ograniczone są do minimum ilości spożywanego jedzenia. Jednak niektóre osoby mogą mieć w takim odchudzaniu problemy i nieustannie walczą z uczuciem głodu. Wówczas pojawiają się napady kompulsywnego jedzenia charakterystyczne dla bulimii, podczas których naraz chory zjada bardzo duże ilości wysokokalorycznego jedzenia. W pierwszym momencie jedzenie powoduje uczucie ulgi, ponieważ zaspokojony jest głód, jednak z drugiej strony pojawia się silne poczucie winy (pojawia się przekonanie, że właśnie zaprzepaszczona została szansa na szczupłą sylwetkę). Rekompensatą takiego napadu jedzenia jest zastosowanie środków przeczyszczających i odwadniających, a także inicjowanie wymiotów.
Osoby z anoreksją bulimiczną znacznie częściej mają świadomość własnej choroby. Dzięki tej świadomości o wiele większy odsetek chorych szuka fachowej pomocy.
Objawy i przyczyny anoreksji
Prawidłowe rozpoznanie anoreksji – jej typu oraz przyczyny – to pierwszy krok do sukcesu terapii i w ogóle jej powodzenia, ponieważ metoda musi być dopasowana indywidualnie do pacjenta. Należy pamiętać, że waga nie jest tutaj jedynym kryterium diagnostycznym, a istotą choroby jest zaburzenie na linii uczucia-myśli na temat obrazu własnego ciała. Podczas diagnozy należy również różnicować anoreksję z np. depresją czy zaburzeniami osobowości. Niekiedy objawy anoreksji świadczą o nowotworze, a nie o chorobie psychicznej (przede wszystkim mowa o guzach mózgu). Aby zdiagnozować u chorego anoreksję, lekarze posługują się pewnymi kryteriami, które opisują najważniejsze objawy tego zaburzenia. Oto one:
- spadek masy ciała – masa ciała jest min. 15% niższa od prawidłowej wagi dla danego wieku, wzrostu i płci, natomiast wskaźnik BMI wynosi mniej niż 17,5;
- w celu utraty wagi pacjent stosuje restrykcyjne metody, unika całych grup produktów i wspomaga odchudzanie różnymi środkami przeczyszczającymi lub prowokuje wymioty;
- obraz własnego ciała jest bardzo zaburzony, a pacjent wykazuje paniczny lęk przed przybraniem dodatkowych kilogramów;
- pojawiają się zaburzenia hormonalne – u kobiet widoczne w postaci np. zaniku lub poważnych zaburzeń miesiączki, a u mężczyzn spadkiem potencji i brakiem zainteresowania seksem.
Po diagnozie anoreksji, lekarz rozpoczyna planowanie leczenia, jednak aby mógł dobrać odpowiednią metodę, musi najpierw ustalić, jaka jest przyczyna choroby. I w tym miejscu mówi się zarówno o czynnikach psychologicznych, biologicznych i genetycznych, rodzinnych, jak i społecznych czy kulturowych. Anoreksji mogą sprzyjać:
- czynniki psychologiczne, takie jak depresja, zaburzenia osobowości, wysokie ambicje, niska samoocena, przebyte traumy fizyczne i psychiczne, lęki, obsesje, dążenie do perfekcjonizmu;
- czynniki biologiczne i genetyczne, takie jak problemy w pracy układu pokarmowego, problemy z prawidłowym odżywianiem we wczesnym dzieciństwie, bodźce niekorzystne z okresu życia płodowego i okołoporodowego;
- czynniki rodzinne, takie jak dysfunkcje występujące w rodzinie, uzależnienia, skrajna nadopiekuńczość lub oziębłość ze strony rodziców, złe nawyki żywieniowe;
- czynniki społeczne i kulturowe, takie jak trend nierealnych kanonów piękna i presja otoczenia na osiąganie szczupłej sylwetki, z jednoczesnym stygmatyzowaniem osób z lekką nadwagą czy otyłością; utożsamianie sukcesu życiowego oraz wartości człowieka z idealną sylwetką.
Anoreksja – leczenie – metody i problemy terapeutyczne
Anoreksja jest trudną w terapii jednostką chorobową, ponieważ często występuje brak motywacji do wyzdrowienia ze strony pacjenta, co utrudnia współpracę z lekarzami. Ponadto osoby z anoreksją często manipulują bliskimi i terapeutą, aby uniemożliwić terapię, a także wypierają oczywiste treści na temat swojej choroby. Zwykle więc leczenie jest wieloletnie i wymaga opieki internisty, psychiatry, dietetyka, fizjoterapeuty, a niekiedy także zespołu pielęgniarskiego i lekarzy specjalistów z innych dziedzin (anoreksja powoduje zaburzenia pracy wielu narządów i często osoby chore są także pod opieką kardiologa czy endokrynologa). Podstawowym celem leczenia jest uzyskanie prawidłowej masy ciała i wyleczenie fizycznych skutków anoreksji, jeśli wystąpiły, a także leczenie problemów psychicznych, zwłaszcza wyeliminowanie dysfunkcyjnego myślenia oraz nieprawidłowych relacji z innymi ludźmi. W związku z tym na leczenie anoreksji składa jest kilka metod, które powinny być realizowanie synergicznie – żadna z nich samodzielnie nie da długotrwałych efektów terapeutycznych. Na leczenie anoreksji składa się psychoterapia, farmakoterapia oraz leczenie żywieniowe.
1. Psychoterapia
Psychoterapia to najważniejsza forma leczenia anoreksji – stanowi ona podstawę terapii, natomiast pozostałe metody są raczej jej uzupełnieniem, gdyż anoreksja wynika przede wszystkim z emocji. Postępowanie psychoterapeutyczne ma kilka etapów i jest kompleksowe: łączy się np. psychoterapię indywidualną z terapią rodzinną czy grupową. Lekarze ponadto łączą różne podejścia terapeutyczne, stosując metody psychodynamiczne, poznawczo-behawioralne czy też interpersonalne.
2. Farmakoterapia
Psychoterapia często jest wspierana farmakoterapią – jednak ta metoda nie ma aż tak dużej roli w leczeniu. Zwykle farmakoterapię stosuje się w sytuacji, gdy chory ma np. objawy psychopatalogiczne, takie jak zaburzenia lękowe, depresyjne czy obsesyjno-kompulsywne. Leki dobiera się bardzo ostrożnie. Niekiedy wraz z terapią lekami na zaburzenia psychiczne, stosuje się także suplementację makro- i mikroelementami, aby uzupełnić niedobory tych składników w wyniszczonym przez chorobę organizmie, a także terapię estrogenową, jeżeli występują zaburzenia lub zanik miesiączki.
3. Terapia żywieniowa
To druga najważniejsza część leczenia anoreksji. Jej celem jest zarówno przywrócenie prawidłowej wagi ciała, jak i poprawa stanu odżywiania i nawyków żywieniowych. Ważna jest wiedza na temat zdrowia psychicznego oraz fizycznego osoby chorej, aby prawidłowo dopasować sposób żywienia. Lekarz specjalizujący się w zaburzeniach odżywiania i diecie zwróci uwagę także na preferencje żywieniowe członków rodziny, takie jak liczba i rodzaj żywienia czy błędy w sposobie odżywiania. Zaproponuje zmiany w odżywianiu nie tylko osobie chorej, ale i rodzinie, z którą mieszka. Ponadto oceni możliwe przyczyny wystąpienia błędów żywieniowych, ewentualnych nudności, biegunek i wymiotów.
Jak wyleczyć się z anoreksji?
Niestety samodzielne próby leczenia anoreksji (czy też przeprowadzane wyłącznie z udziałem rodziny, bez specjalisty), zwykle kończą się brakiem efektów lub zaostrzeniem choroby, dlatego niezwykle ważne jest, aby po zauważeniu objawów jak najszybciej udać się do profesjonalisty w zakresie leczenia zaburzeń odżywiania.
Aby leczenie było skuteczne, pacjent musi sobie uświadomić to, że ma zaburzony obraz własnego ciała – że jego ciało nie jest otyłe, tylko wychudzone. Najważniejsze jest zauważenie problemu i zgłoszenie się do specjalisty. Niezwykle istotne jest regularne uczestniczenie w psychoterapii indywidualnej i grupowej. Warto ponadto znaleźć jakąś nową pasję – coś, co pozwoli rozładować emocje i napięcie w inny sposób, niż myślenie o jedzeniu i odchudzaniu. Do takiej pasji można np. zaliczyć muzykę, sport czy malarstwo. Ważne, aby osoba chora była świadoma problemu i zyskała motywację do wyleczenia.
Co ciekawe, często dobre efekty dają techniki relaksacyjne, co potwierdza wiele były anorektyczek – warto wziąć to pod uwagę, gdy chcemy, aby efekty były szybciej widoczne. Ponadto krokiem do wyjścia z anoreksji jest nauka zdrowego odżywiania i zauważania patologii w stanie zdrowia – oraz chęć ich naprawiania. Istotne jest to, aby pilnować regularnych posiłków w celu pobudzenia układu pokarmowego do pracy – który dotąd nie musiał wykonywać jej zbyt wiele, więc stał się niewydolny. Z czasem regularne posiłki (zaleca się 5-6 posiłków dziennie) sprawią, że trawienie się poprawi i metabolizm zacznie prawidłowo funkcjonować. Istotna jest też estetyka podawanych potraw, a także i dostosowanie do preferencji chorego – wówczas jest większa szansa na zjedzenie całości. Ponadto spożywanie jednego posiłku nie powinno zajmować więcej niż 30 minut.
Jeśli przyjmowanie doustne posiłków jest trudne (ze względu na znaczny stopień zaawansowania choroby), stosuje się także dożywianie dojelitowe. Pacjenci przyjmują także nierzadko nutridrinki – napoje, które charakteryzują się zwiększoną podażą energetyczną i odżywczą w niewielkiej objętości – istotnie wspomagają odżywienie organizmu.
W wyniku leczenia kompleksowego, które wcześniej opisaliśmy, chory powinien zyskać poczucie kontroli nad sobą i nad nawykami żywieniowymi. Powróci do prawidłowej masy ciała, poprawi wydolność narządów, nauczy się odżywiać zdrowo, a także zyska lepsze poczucie własnej wartości i ogólne samopoczucie. Jednak aby tak się stało, musi współpracować zarówno ze swoim psychiatrą, jak i dietetykiem czy lekarzem zajmującym się aspektami fizycznymi choroby.
Jeśli przypadek jest ciężki i zagraża życiu chorego, leczenie odbywa się w warunkach ambulatoryjnych – w szpitalu. Taka sytuacja ma miejsce albo w przypadku wyczerpania fizycznego organizmu, albo gdy istnieje ryzyko próby samobójczej chorego.
Bibliografia
- Feighner JP, Robins E, Guze SB. (1972) Diagnostic criteria for use in psychiatric research. Archives of General Psychiatry; 26: 57.
- Rydzyński Z. (1987) Zaburzenia i choroby psychosomatyczne. W: Dąbrowski S, Jaroszyński J, Pużyński S (red.). Psychiatria. Warszawa: PZWL.
- Hindler C.G., Crisp A.H., McGuigan S., Joughin N. (1994) Anorexia nervosa: change over time in age off onset, presentation and duration of illness. Psychological Medicine; 24: 719–729.
- Pużyński S., Wciórka J. (2000) Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Kraków–Warszawa. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Vesalius”.
