Stalking według prawa i psychologii. Co można zrobić?

Stalking to pojęcie zdefiniowane prawnie, a jego stosowanie jest karane. Co jest potrzebne do zgłoszenia stalkingu? Jakie są rodzaje i formy takiego prześladowania? Jak pod kątem psychologicznym uporać się ze stalkerem? Jak odróżnić uporczywą miłość od stalkingu?

Co to jest stalking?

Stalking to uporczywe nękanie lub prześladowanie osoby, co powoduje u ofiary poczucie zagrożenia o własne życie. Stalking może objawiać się na różne sposoby, m.in. przybrać formę ,śledzenia, nachodzenia, natarczywych telefonów, śledzenia w internecie, natarczywych wiadomości tekstowych. W agresywnych przypadkach stalker rozsiewa o ofierze plotki, nagrywa ją, stosuje przemoc fizyczną.

W prawie zjawisko stalkingu zostało zdefiniowane początkowo w USA. Wówczas – w latach 80. - stalking kojarzono głównie z celebrytami, którzy spotykali się z nękaniem. Z czasem jednak zachowania stalkerów zaczęto dostrzegać także wśród zwyczajnych osób. Dziś stalking jest w wielu krajach uważany za przestępstwo. Nie inaczej jest w Polsce, a mówi o tym art. 190 a Kodeksu Karnego z 2011 roku.

Stalking – czy jest karany?

Poniżej przedstawiamy najważniejsze punkty z Kodeksu Karnego, dotyczące stalkingu:

„Kto przez uporczywe nękanie innej osoby lub osoby jej najbliższej wzbudza u niej uzasadnione okolicznościami poczucie zagrożenia lub istotnie narusza jej prywatność podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.”
„Tej samej karze podlega, kto, podszywając się pod inną osobę, wykorzystuje jej wizerunek lub inne jej dane osobowe w celu wyrządzenia jej szkody majątkowej lub osobistej.”
„Jeżeli następstwem czynu określonego w § 1 lub 2 jest targnięcie się pokrzywdzonego na własne życie, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10.”

Jak pokazują powyższe punkty, gdy nękanie jest uporczywe, wedle prawa zachowanie takie jest przestępstwem w świetle przepisów uporczywe nękanie prowadzi do uzasadnionego poczucia zagrożenia lub naruszenia prywatności ofiary. Nękanie uporczywe wyraża się w nieustępliwości stalkera, to znaczy trwaniu w uporze mimo próśb ofiary. Stalking ma więc charakter długotrwały. Ponadto ofiara musi czuć się zagrożona – przykładowo tym, że stalker posunie się w swoich działaniach jeszcze dalej, powodując krzywdę ofierze lub jej bliskim.

Co grozi za stalking? Jeśli ofiara udowodni, że jest ofiarą stalkingu, może zgłosić przestępstwo uporczywego nękania lub podszywania się pod nią przez inną osobę – w zależności od tego, która forma stalkingu wystąpiła. Ściganie następuje w trybie publicznoskargowym na wniosek pokrzywdzonego. Za tego rodzaju przestępstwo grozi do 3 lat pozbawienia wolności. Jeśli natomiast wskutek działań stalkera ofiara targnie się na własne życie, zagrożenie kary pozbawienia wolności wzrasta do 10 lat.

Jak objawia się stalking?

Stalking zaczyna się dość niewinnie. Stalker początkowo może wysyłać po prostu wiadomości, proponować spotkania. Kontaktuje się regularnie, co na ogół jest miłe, ale pod warunkiem, że nie zostaje przekroczona pewna granica i że kontakt jest akceptowany przez drugą osobę. Jeśli występuje brak akceptacji takich komunikatów, całość przeradza się w coś niechcianego, a niekiedy nawet groźnego. Z biegiem czasu zachowanie stalkera jest coraz bardziej uporczywe. Dąży on za wszelką cenę do spotkania, rozmowy, zbliżenia. Gdy nie osiąga swoich celów, pojawia się przemoc słowna: wulgaryzmy, obelgi, poniżanie. A od tego już krótka droga do przemocy fizycznej.

Jak rozpoznać stalkera? Formy zachowania

Stalking budowany jest na podłożu uczuciowym. Stalkerzy szybko się zakochują i nie akceptują odmowy. Obsesyjnie śledzą swoje ofiary, obserwują każdy ich krok. Nie uznają odrzucenia, nie znają słowa „nie”. Będą śledzić, nękać, a później zastraszać – wszystko po to, by zdobyć ofiarę. Osoby, które zostają stalkerami, zwykle doświadczyły zaburzeń w świecie relacji w dzieciństwie. Jak rozpoznać stalkera? Poniżej przedstawiamy kilka możliwych scenariuszy – warto zauważyć, że mogą one się mieszać i zawierać po kilka elementów z każdej formy:

Obsesyjnie zakochany – to najbardziej znany model stalkingu. Stalker jest bezgranicznie zakochany w ofierze i w 100% wierzy, że to uczucie ofiara odwzajemnia. Takie osoby wychodzą z założenia, że ich obiekt pożądania po prostu nie potrafi okazać uczucia, albo mu zaprzecza. W tej sytuacji stalker za wszelką cenę chce „wyzwolić” ofiarę z zakłamania. W tego typu relacji nawet najmniejszy kontakt ze strony ofiary jest odebrany przez stalkera jako zachęta do budowania więzi.
Wstydliwy zalotnik – to najłagodniejszy – najmniej szkodliwy stalker. Zwykle do tej grupy zaliczają się mężczyźni z niskim ego – mają niską samoocenę, a ich działania prześladowcze mają doprowadzić do zwrócenia na siebie uwagi ofiary. Często idealizują postać ofiary i żyją w przeświadczeniu, że jest ona doskonała.
Odrzucony – dotyczy zalotników oraz byłych partnerów. Ten typ stalkera to osoba, która nie potrafi sobie poradzić z nową sytuacją po zakończonej relacji. Uporczywie wierzy, że można ją odbudować.
Rewanżysta – tego typu napastnik ma na celu zemstę, a ulubioną formą jest nękanie psychiczne. Rewanżysta skupia się na psychice ofiary i prowadzi do jej całkowitego wyniszczenia. Nie zna umiaru, nie posiada wyrzutów sumienia – liczy się tylko zemsta. Jeżeli ofiara jest w związku, rewanżysta będzie chciał za wszelką cenę udowodnić, że partner jest niewierny. Ten typ stalkera będzie kłamać, mamić i oszukiwać, byle tylko zemścić się i zniszczyć psychicznie swoją ofiarę, doprowadzając ją do załamania dotychczasowego życia.
Zaczarowana ofiara - to stalker, który sam kreuje się na ofiarę, aby wybielić swoje działania. Jednocześnie ma na celu zniszczenie swojej ofiary. Stalker utrzymuje wówczas, że sam padł ofiarą stalkingu – może składać na policję doniesienia, okłamywać bliskie otoczenie ofiary.
Krwiopijca – tzw. cichy stalker. Ten typ stalkera śledzi swoją ofiarę, aby przygotować sidła. Ofiara nawet nie zdaje sobie sprawy z tego, kiedy stalking się zaczął i że wszystko zostało dokładnie zaplanowane już dawno temu.

Cyberstalking – nie ignoruj go

W dobie powszechnego dostępu do internetu pojawia się pojęcie cyberstalkingu. Stalkerzy mają nowe możliwości nękania i prześladowania swoich ofiar. Pozostawiają komentarze pod postami w portalach społecznościowych, wysyłają maile, śledzą każdy krok ofiary pozostawiony w internecie. Stalker bardziej zdeterminowany, może nawet próbować włamywać się do skrzynek pocztowych ofiary czy stosować oprogramowanie szpiegowskie. W rezultacie może dojść do podszywania się pod ofiarę – przejęcia jej tożsamości – i przykładowo rozsyłanie kompromitujących ją wiadomości.

Kim najczęściej są stalkerzy?

Światowe badania pokazują, że stalkerami są zwykle osoby z najbliższego otoczenia ofiary i najczęściej są to mężczyźni (w latach 2013-2015 wśród zgłoszonych stalkerów było aż 83% mężczyzn). W Polsce statystyki nie są aż tak jednoznaczne. Według raportu z badania na temat uporczywego nękania pod redakcją dr. Andrzeja Siemaszki (z 2009 roku), o nazwie „Stalking w Polsce. Rozmiary – Formy – Skutki”, stalkerzy to w 51% mężczyźni, w niemal 55% osoby działające samotnie, w ok. 37% osoby w wieku od 20 do 39 lat oraz w aż 74% przyjaciel/przyjaciółka ofiary i ok. 19% koleżanka/kolega.

Stalking często jest stosowany przez osoby niezrównoważone psychiczne – posiadające zaburzenia dyssocjalne (np. cierpią na socjopatię lub psychopatię). Osoby takie kreują w głowie błędne wyobrażenia o sobie i relacjach z ofiarą, popadając w pewnego rodzaju obsesję na jej punkcie. Stalkerami mogą być również byli partnerzy, którzy nie mogą znieść faktu rozstania; czasami członkowie rodziny czy wierzyciele. Nierzadko zazdrość jest ważnym czynnikiem wywołującym takie zachowanie.

Stalking – kto najczęściej jest jego ofiarą?

Statystyczne najczęściej ofiarami stalkingu są kobiety. Potwierdza to przykładowo badanie przeprowadzone w Polsce w 2006, pod przewodnictwem Justyny Skarżyńskiej-Sernaglii, podczas którego grupę reprezentatywną stanowiło 2000 osób w wieku 16-69 lat. W grupie tej wyłoniono 12% osób, które padły ofiarami stalkingu, z czego aż 72% stanowiły kobiety po 40 roku życia. Według innego badani – już wspomnianego z 2009 roku pod kierownictwem Andrzeja Siemaszki, w Polsce prawie 10% osób padło ofiarą uporczywego nękania, z czego ok. 11% dotyczyło kobiet, a ok. 8% mężczyzn. Uporczywego nękania więcej niż 1 raz doświadczyło prawie 53% badanych osób, a 15% osób wskazało, że nękanie trwało ponad 3 lata. Najczęściej ofiarami stalkerów – według tego badania – padają osoby w wieku 40-49 lat, zamieszkujące w dużych miastach powyżej 500 tys. mieszkańców, a także będące w separacji lub po rozwodzie. Wśród grup wysokiego ryzyka są również osoby, które z natury pomagają innym osobom. Są to często nauczyciele, psychologowie czy lekarze i pielęgniarki.

Czynniki, które zwiększają podatność na stanie się ofiarą stalkera

Są pewne czynniki, które sprawiają, że dana osoba jest bardziej podatna na zostanie ofiarą prześladowania i doświadczenia rozmaitych konsekwencji psychosomatycznych, o których piszemy w kolejnym akapicie. Spośród czynników ryzyka można wymienić:

brak wsparcia w najbliższych,
brak wiedzy o karalności stalkingu,
obawa przed oceną społeczną,
obawa przed zmianą miejsca zamieszkania,
problemy finansowe – obawa przed samodzielnym utrzymywaniem się po zerwanej relacji ze stalkerem, z którym dotychczas ofiara dzieliła budżet,
groźby ze strony stalkera,
uczucie izolacji,
w przypadku stalkingu w pracy, obawa przed utratą stanowiska,
brak możliwości uzyskania porady prawnej lub psychologicznej, ze względu na ograniczone środki finansowe.

Stalking – skutki psychologiczne

Problematyka stalkingu wymaga zainteresowania także profesjonalistów z zakresu zdrowia psychicznego. Tylko współpracujące ze sobą instytucje, takie jak policja, szkoła czy psycholog, mogą kompleksowo pomóc ofierze w oderwaniu się od toksycznej relacji i prześladowania ze strony stalkera. Pod względem psychologicznym, niezwykle ważne jest zachowanie samej ofiary – to od niego będzie zależeć, czy wystąpią poważne zaburzenia psychologiczne oraz czy prześladowanie będzie intensywniejsze, dłuższe i trudniejsze do zakończenia. Stalking jest formą aktu psychicznego. Prześladowca dezorganizuje jej życie, niszczy prywatność i życie zawodowe.

Konsekwencją stalkingu jest doświadczanie przez ofiarę poważnych skutków psychologicznych, a co nierozerwalnie się z nimi łączy, skutków fizjologicznych i psychospołecznych. Należą do nich:

poczucie ciągłego stresu i frustracji, co ma poważne konsekwencje zdrowotne, o czym pisaliśmy TUTAJ,
strach, że stalker skrzywdzi bliską osobę, co może prowadzić do osamotnienia,
fobie – głównie lęk przestrzeni, lęk przed wyjściem z domu,
depresja,
Zespół Stresu Pourazowego (objawy takie, jak nadmierna czujność, koszmary senne, ciągłe przeżywanie sytuacji),
ataki lęku lub ataki paniki,
trudność w koncentracji, zapominanie,
zaburzenia snu (problemy ze spaniem, koszmary senne),
emocjonalne odrętwienie lub drażliwość, gniew i nerwica,
blokada przed zaufaniem do innych osób,
zmiany w obszarze osobowości – ofiara może stać się bardziej introwertyczna lub agresywna,
sięganie po substancje psychoaktywne – alkohol, leki, narkotyki,
zaburzone poczucie własnej wartości,
myśli samobójcze.

Z konsekwencji stricte fizjologicznych, długotrwałe nękanie może odbić się poważnie na zdrowiu ofiary. Osoby takie szybciej się męczą, mają zawroty i silne bóle głowy, kołatanie serca, nadciśnienie tętnicze, problemy żołądkowe i jelitowe, zaburzenia łaknienia, bóle pleców. Te problemy prowadzą do kolejnych chorób, zwłaszcza układu oddechowego, pokarmowego, skórnego i nerwowego.

Problemy psychosomatyczne przekładają się także na życie zawodowe. Ofiary mają mniej zaufania do innych osób – okazują większą niepewność, podejrzliwość, nie potrafią pracować w grupie. Mają problemy z jakąkolwiek zażyłością. Unikają kontaktów, boją się, że stalker będzie próbował je ośmieszyć wśród współpracowników. Ma to również przełożenie w relacjach z przyjaciółmi i rodziną – ofiara będzie starała się chronić bliskich, przez co ograniczy kontakt z nimi. A jeśli ofiara obawia się o własne życie, może zmienić mieszkanie, numer telefonu, czasami wygląd, aby zwiększyć swoje bezpieczeństwo – przez to jednak mogą ucierpieć jej relacje ze znajomymi, którzy nie będą mieli z nią kontaktu.

Stalking – co robić? Jak pozbyć się stalkera?

Po pierwsze, nie wolno nam tego faktu lekceważyć. Stalking to przestępstwo, więc ofiara ma możliwość uzyskania pomocy ze strony państwa. Warto więc zebrać dowody, aby łatwo przejść cały proces zgłoszenia przestępstwa na policję. Jeśli natomiast istnieje ryzyko zagrożenia życia lub zdrowia z powodu stalkingu, zgłoszenie na policję powinno być bezwzględne – wystarczy zadzwonić pod numer 997 lub 112, bądź udać się na komisariat policyjny.
Stalkerowi należy jasno zakomunikować swój sprzeciw na dalsze kontakty. Nie zaleca się wchodzenia w interakcję, dyskutowania.
O relacji warto porozmawiać z rodziną i najbliższymi osobami, a także z profesjonalistami (psychologiem lub psychiatrą). Taka rozmowa utwierdzi nas w przekonaniu, że mamy słuszne obawy, lub podda w wątpliwość nasz osąd. Rozmowa z innymi to także zwiększenie bezpieczeństwa – informowanie współpracowników czy sąsiada, że jest się prześladowanym i nie wiemy, co sprawca może uczynić, aby nam zaszkodzić.
Nie usuwaj wiadomości tekstowych i informacji o odbytych rozmowach – będą one dowodem dla organów ścigania o stalkingu.
Skorzystaj z pomocy prawnika, który pomoże Ci w walce prawnej ze stalkerem.
Warto oznajmić stalkerowi publicznie o tym, że nie chcemy mieć z nim kontaktu. Obecność świadków z otoczenia prześladowcy lub naszego da stalkerowi ostrzeżenie, że w razie konieczności zdobędziemy poparcie na swoje słowa podczas ewentualnego procesu karnego.
Gromadzenie dowodów – to kluczowe do pozbycia się stalkera ze swojego życia, jeśli jest on na tyle uporczywy, że bez interwencji policji nie zaprzestanie swoich działań. Poza zachowywaniem wszelkich wiadomości tekstowych, warto umieścić w jakimś przedmiocie ukrytą kamerę. Takie urządzenie przyda się, gdy stalker często zaczepia nas w miejscach publicznych, w pracy lub w miejscu zamieszkania. Nagranie będzie dopuszczone przez są w określonych przypadkach: jeśli przykładowo jest nagrania sytuacja stwarzająca zagrożenie dla życia lub zdrowia.
W skrajnych przypadkach stalkerzy dopuszczają się niebezpiecznych dla ofiary zachowań – stosują przemoc fizyczną. Mimo, że są rzadkie, warto być ubezpieczonym na wypadek takiej sytuacji, wyposażając się w gaz pieprzowy do samoobrony lub pałkę teleskopową.