Socjopata – jak rozpoznać? Cechy i taktyki socjopaty

Socjopata – kto to jest?

Socjopata często mylony jest z psychopatą – to jednak w środowisku psychiatrii całkowicie odrębne jednostki chorobowe. Oba terminy określają natomiast osobowość dyssocjalną. Zaburzenie to charakteryzuje się silnymi zaburzeniami wzorców relacji z innymi ludźmi, a także reakcji emocjonalnych. Dla zdiagnozowania osobowości dyssocjalnej stosuje się kilka kryteriów wypisanych poniżej:

• brak występowania empatii, czyli rozumienia dla uczuć innych osób,
• brak poczucia odpowiedzialności za siebie i innych, zrzucanie winy na innych,
• lekceważenie zasad życia społecznego i norm społecznych,
• nieumiejętność tworzenia trwałych relacji z innymi,
• szybkie denerwowanie się,
• agresywność,
• brak poczucia winy,
• racjonalizowanie swojego zachowania,
• zainteresowanie wyłącznie swoimi celami i potrzebami,
• traktowanie innych instrumentalnie (odrzucanie innych w momencie, gdy tylko przestają być potrzebni),
• wszelkie trudności są ignorowane albo usuwane siłą (psychiczną lub fizyczną),
• deklaracje skruchy, przeprosiny, czy obietnice poprawy są zawsze pozorowane, aby jedynie uniknąć konsekwencji swojego zachowania.

Socjopata a psychopata – jakie są różnice?

Główną różnicą między socjopatą a psychopatą może być fakt, że psychopata ma bardzo słabo rozwinięte reakcje emocjonalne, natomiast socjopata jest bardziej wybuchowy. Psychopata jest chłodny, bardzo uważnie kalkuluje przyszłe kroki, potrafi zręcznie manipulować innymi. Socjopata łatwiej traci kontrolę zarówno nad sobą, jak i nad swoimi działaniami – może zmienić kierunek zaplanowanych wcześniej decyzji pod wpływem impulsu. Kolejna różnica to fakt, że psychopata egzekwuje swoje żądania raczej manipulacją, z socjopata – siłą. Zarówno psychopata, jak i socjopata nie są jednak w stanie funkcjonować w społeczeństwie jako element większej grupy.

Psychopaci – dzięki umiejętności manipulowania i chłodnej kalkulacji – często odnoszą sukcesy zawodowe i towarzyskie. Stają się nierzadko kierownikami i dyrektorami. Są czarujący wobec przełożonych, natomiast osoby podwładne traktują z pogardą - często stosują mobbing. Socjopaci z kolei należą raczej do samotników: albo są bezrobotni, albo wykonują słabo płatne prace i nie posiadają żadnych kontaktów. Odbierani są jako dziwacy, osoby wycofane – niekiedy błędnie utożsamia się ich z introwertykami.

Popełnienie czegoś złego przez psychopatę (skrajnie – popełnienia zbrodni) jest bardzo starannie zaplanowane, służy jakiemuś celowi. To złe czyny popełniane z zimną krwią, z czytelnym motywem. Psychopata będzie starannie ukrywał wszelkie poszlaki po tym, co uczynił. Socjopata z kolei działa bardziej spontaniczne – jego praca jest bardziej niezorganizowana i często popełniane są oczywiste błędy, co ułatwia osobom z zewnątrz w zdemaskowaniu sprawcy.

Poniższy filmik jeszcze szerzej wyjaśnia różnicę między psychopatą a socjopatą. Źródło: kanał YouTube Soul GPS

Osobowość antyspołeczna – przyczyny

Przyczyny tego zaburzenia nie są jednoznaczne. Niektórzy badacze uważają, że psychopatia ma w dużej mierze podłoże genetyczne, co oznacza, że mózg psychopaty jest tak wykształcony, że nie potrafi on normalnie obsługiwać reakcji emocjonalnych w kontaktach z innymi ludźmi. Socjopatia natomiast w większym stopniu uwarunkowana jest nieprawidłowymi wzorcami z dzieciństwa. Typowi socjopaci najczęściej – tak pokazuje statystyka – pochodzą z rodzin dysfunkcyjnych, gdzie stosowano przemoc lub rodzice nie interesowali się dzieckiem.

Socjopata – jak go rozpoznać? Czy jesteś jego ofiarą?

Rozpoznanie socjopaty w związku może być bardo trudne, ponieważ socjopaci potrafią stwarzać pozory normalnych reakcji emocjonalnych, aby osiągnąć postawione sobie cele – by skuteczniej funkcjonować w społeczeństwie. Poniżej przedstawiamy sygnały, które mogą świadczyć o tym, że dana osoba jest socjopatą.

1. Socjopata lubi dominację i kontrolę nad innymi. Przejmowanie kontroli przejawia się w pilnowaniu domowych finansów, w wybieraniu dóbr materialnych, w seksie czy w wychowaniu dzieci. Często socjopaci poniżają innych, aby wzbudzić w nich niekompetencję i niezdolność do samodzielnej egzystencji. Mieszają tego typu komunikaty z pozytywnymi zdaniami, zasypując ofiarę komplementami. To wywołuje u ofiary zagubienie i trudniej jej wyjść na pozycję dominującą.
2. Socjopaci nie przyznają się do błędów – zrzucają winę na innych, tworzą wymówki, reagują z niezrozumieniem.
3. Socjopaci nie odczuwają empatii – nie obchodzi ich los innych, są całkowicie niezainteresowani uczuciami drugiej strony. Niektórzy socjopaci widząc osobę, która płacze z ich powodu, pokazują satysfakcję, a nawet nie mogą powstrzymać zadowolenia i śmiechu.
4. Socjopaci są agresywni i nie znają umiaru. Łatwo się kłócą, denerwują się po czyimś sprzeciwie, nie potrafią dyskutować. Są skorzy do posługiwania się przemocą fizyczną.

Taktyki stosowane przez socjopatów

Toksyczne osoby, takie jak psychopaci, socjopaci, ludzie o osobowości narcystycznej, stosują rozmaite taktyki, których celem jest wykrzywienie rzeczywistości ofiar i odwrócenie odpowiedzialności.

• Manipulacja. Osoby toksyczne zwykle stosują manipulację pod tytułem „wymyśliłeś to sobie”, „jesteś chory”, „oszalałeś”, „to się nie wydarzyło”. Konsekwencja w takiej manipulacji prowadzi do zniekształcenia rzeczywistości ofiary, która z czasem przestaje być zdolna do bronienia swojej racji, a w konsekwencji, może nawet zacząć uważać, że socjopata ma rację i nic, o czym wcześniej ofiara była przekonana, się nie wydarzyło. Wszystko to dzieje się na skutek chęci zmniejszenia przez ofiarę dysonansu poznawczego, który się pojawił. Socjopata wie o tym, dlatego stara się tak wpłynąć na ofiarę, aby przestała ufać własnemu osądowi.
• Projekcja. Termin ten oznacza mechanizm obronny przypisywania innym osobom własnych zachowań, cech czy poglądów, które są negatywne. Osoby toksyczne nie uświadamiają sobie własnych wad i błędów, tylko zrzucają je na ofiarę.
• Generalizowanie. Socjopaci często wszystko generalizują – ich oświadczenia mają za zadanie potwierdzać tezy, ale bez dostarczania dowodów. Np. jeśli powiesz socjopacie, że jego zachowanie jest złe i nie możesz go akceptować, on będzie generalizować, że nigdy nie da się Ciebie zadowolić, albo że jesteś nadwrażliwy/a, coś sobie wymyślasz.
• Celowe i błędne interpretowanie Twoich uczuć oraz myśli. Socjopata do granic absurdu będzie wykrzywiał to, co faktycznie mówisz. Twoje opinie będą wydawać się absurdalne. Toksyczna osoba przetłumaczy Twoje odmienne opinie czy emocje jako wady charakteru czy świadectwo, że jesteś irracjonalny/a. Dla przykładu, na opinię, że nie podoba Ci się sposób zwracania się toksycznej osoby w Twoją stronę, ta odpowie: „aha, bo Ty jesteś idealny?”.
• „Czytanie w myślach”. To charakterystyczna cecha socjopaty. Zakłada on, że wie, co czujesz i co myślisz – nawet lepiej od Ciebie. Od razu wyciągają wnioski i zrzucają na Ciebie swoją retorykę. Zmuszają Cię do tego, abyś nie oceniał samodzielnie swojej sytuacji, tylko opierał się na ich opinii.
• Destrukcyjny krytycyzm. Osoba toksyczna stosuje osobiste ataki i narzuca niemożliwe do zrealizowania standardy. Socjopata nie chce Twojego rozwoju, szuka dziury w całym, ciągnie Cię w dół. Ciągle jest rozczarowany Twoim zachowaniem. Wciąż ma nowe oczekiwania, których nie można spełnić. Dlaczego tak się dzieje? Osoba toksyczna chce doprowadzić do sytuacji, gdy ciągle walczysz o jej aprobatę i uznanie. A za tym idzie zaszczepianie w Tobie coraz niższego poczucia własnej wartości: cokolwiek nie zrobisz, nie usatysfakcjonujesz drugiej strony.
• Zmienianie tematu w obliczu odpowiedzialności. Jeśli osoba toksyczna popełniła jakiś błąd, będzie próbować zmienić temat, aby uniknąć odpowiedzialności. Zmiana będzie absurdalna – np. osoba ta wytknie Ci czyn, który popełniłeś/aś 10 lat temu. Taka dywersja nie ma wręcz granic – socjopata będzie tak długo drążył inne tematy, aby uwolnić się od odpowiedzialności za własny błąd.
• Groźby – zarówno jawne, jak i ukryte. Osoby toksyczne czują się zagrożone, gdy ich poczucie własnej wyższości zostaje zakwestionowane. Zamiast podejmować kompromisy i rozwiązywać konflikty, socjopaci będą skupiać się na tym, aby zaszczepić w Tobie strach przed sytuacją, gdy się z nimi nie zgodzisz. Jeśli stawiasz granice albo masz własne zdanie, a ktoś przy użyciu gróźb lub przemocy stara się „przekonać” Cię do własnej opinii, to znak, że masz do czynienia z osobą toksyczną.
• Wyzwiska – w świecie socjopaty tylko on ma monopol naprawdę, a każdy, kto ośmieli się uważać inaczej, naraża się na zemstę i atak z jego strony. Socjopaci często wyładowują swoją złość wyzwiskami – to łatwy sposób na to, by wytrącić innych z równowagi, po czym stwierdzić: „widzisz, jesteś niezrównoważony/a psychiczne”.
• Destrukcja. Osoby toksyczne sprytnie wyśmiewają Twoje zalety i wzorce, którymi kiedyś się zachwycali. Sabotują Twoje cele, rujnują wręcz wszelkie plany, uroczystości czy spotkania. Mogą izolować Cię od rodziny i przyjaciół. Wynika to z tego, że osoby toksyczne są patologiczne zazdrosne i nie chcą, aby cokolwiek przeszkodziło im w wywieraniu na Ciebie wpływu. Taka osoba nigdy nie da Ci szacunku, przyjaźni i miłości. Będzie Cię niszczyć aż do całkowitego wyczerpania i poczucia bezsilności. Im dłużej zwleka się z zerwaniem takiej relacji, tym ciężej będzie ją zakończyć, a po niej się pozbierać.
• Fałszywe oskarżenia. Jeśli socjopata czuje się zagrożony, zaczyna kontrolować to, jak inne osoby Ciebie widzą. Wchodzi w rolę męczennika, podczas gdy w relacjach 1 na 1 jest toksyczny. Kłamie, niszczy Twoją reputację, oczernia Cię – po to, abyś stracił/a społeczne wsparcie, gdy zdecydujesz się obnażyć działania oprawcy i odciąć się od tej relacji.
• Bombardowanie miłością i dewaluacja. Toksyczna osoba początkowo działa w taki sposób, aby dać Ci poczucie, że jesteś ubóstwiany i idealizowany – po to, byś dał się omotać. Gdy uznają, że „połknąłeś haczyk”, zaczną stopniowo Cię krytykować i wyśmiewać to, co wcześniej w Tobie cenili.
• Testowanie granic. Socjopaci ciągle testują postawione im granice, aby sprawdzić, jak daleko mogą je przesunąć. Jeżeli nie spotkają ich żadne konsekwencje, tym bardziej będą postawione granice przekraczać, aż w końcu nie pozostawią Ci żadnej przestrzeni. Po takich działaniach osoby toksyczne zasypują ofiarę obietnicami, przeprosinami, deklaracjami zmiany – ale jedynie po to, by wykorzystać Cię ponownie i to jeszcze bardziej. W ich umyśle testowanie Twoich granic to kara za to, że im się opierasz.
• Odgrywanie ofiary. Socjopata nie ma problemu z odgrywaniem ofiary. W momencie, gdy dojdzie do konfliktu, nagle będzie potrafił zakrzywić go w taki sposób, aby pozornie wypaść jako ofiara, a Ty – jako socjopata. Takie działanie osoby toksyczne podejmują zwykle na pokaz dla innych, ale nie tylko. W konfrontacji sam na sam mogą wprowadzić Cię w poczucie winy, obarczając Cię winą za ich cierpienie.

Bibliografia

• Stouth M., Socjopaci są wśród nas, Warszawa 2017.
• Jakubik A., Diagnostyka osobowości dyssocjalnej, "Studia Psychologica" 2006, nr 6, s. 237-247.
• Jakubik A., Zaburzenia osobowości, Warszawa 2003, W L PZWL.
• Millon T., Davis R. D., Zaburzenia osobowości we współczesnym świecie, Warszawa 2005, Instytut Psychologii Zdrowia PTP.