PTSD (zespół stresu pourazowego) – objawy, leczenie, diagnostyka

Czym jest PTSD?

Zespół stresu pourazowego to zaburzenie psychiczne wynikające z traumatycznego doświadczenia, które utrzymuje się po granicznym wydarzeniu (na granicy życia i śmierci). Takimi wydarzeniami mogą być:

• wypadek samochodowy,

• gwałt,

• napaść osobista,

• przeżycie klęski żywiołowej,

• nagła utrata dobytku,

• śmierć bliskiej osoby,

• wojna,

• poronienie,

• diagnoza choroby nowotworowej,

• traumatyczny poród.

Ta lista mogłaby być jeszcze dłuższa, ponieważ PTSD może rozwinąć się praktycznie w każdej sytuacji, która jest dla nas traumatyczna oraz stanowi zagrożenie życia lub zagrożenie dla naszych potrzeb i wartości. Dawniej PTSD nazywano szokiem pociskowym lub zmęczeniem bojowym, jednak lata badań pokazały, że zespół stresu pourazowego dotyczy nie tylko weteranów wojennych, ale wszystkich, niezależnie od wieku, narodowości czy płci. Szacuje się, że na PTSD cierpi nawet 10% populacji ogólnej, przy czym częściej jest on diagnozowany u kobiet.

W najnowszej Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD-11, zespół stresu pourazowego jest przypisywany do zaburzeń związanych ze stresem, posiadających kody: 6B40 (zespół stresu pourazowego PTSD) oraz 6B41 (złożony zespół stresu pourazowego, czyli „Complex PTSD” - w skrócie C-PTSD).

Zespól stresu pourazowego, według literatury fachowej, stanowi formę reakcji organizmu na wydarzenie, które miało silny wydźwięk psychiczny oraz które było związane z doświadczeniem traumy lub stresu. Nadmiar negatywnych bodźców z dużą ilością bardzo silnych stresorów sprawia (lub seria negatywnych zdarzeń), że pojawiają się silne zaburzenia lękowe.

U osób, u których zaburzenie jest rozpoznane, diagnozuje się często także inne problemy, np. zaburzenia snu, silne lęki, depresję.

Historia PTSD

Pierwsze doniesienia na temat związku między traumatycznymi wydarzeniami a zdrowiem psychicznym pochodzą z czasów przed naszą erą. Znajdziemy je w opisach traumy w wyniku działań wojennych np. w dziejach cywilizacji starożytnego Rzymu czy Egiptu. Jednakże przez lata stres pourazowy nie był specjalnie badany przez świat nauki i dopiero w latach 70. XX wieku podjęto się wnikliwego zbadania wpływu stresu pourazowego na zdrowie psychiczne. Oceniano wtenczas m.in. przeżycia wojenne u osób, które brały udział w wojnie w Wietnamie oraz u osób, które przeżyły Holocaust. Następnie naukowcy poczynili krok dalej i zaczęli badań wpływ stresu pourazowego u uczestników wypadków drogowych, napadów czy osób zgwałconych. Okazało się wówczas, że PTSD dotyczy nie tylko sytuacji związanych z wojną, ale i nam bliższych, które mogą spotkać każdego.

Jakie są objawy PTSD?

Zespół stresu pourazowego daje złożone objawy: obejmują one zarówno sferę psychiczną, jak i fizyczną, dlatego diagnoza stawiana jest na podstawie spełnienia przez pacjenta kilku kryteriów.

Objawy fizyczne PTSD:

• drażliwość,

• omdlenia,

• zaburzenia snu,

• problemy z koncentracją,

• problemy z zapamiętywaniem,

• nadmierna czujność,

• nadpobudliwość.

Objawy psychiczne PTSD:

• unikanie wszystkiego, co mogłoby przypominać o traumatycznym przeżyciu (np. miejsc i osób),

• koszmary senne,

• ponowne doświadczanie przeżycia poprzez wspomnienia.

Ponadto obecnie rozpoznanie PTSD bazuje na powiązaniu zaburzenia bezpośrednio z wydarzeniem (lub serią wydarzeń), które były groźne lub przerażające, przy jednoczesnym występowaniu objawów z trzech podstawowych kategorii:

• ponowne przeżywanie wydarzenia (w postaci wspomnień, retrospekcji, koszmarów sennych) z silnymi emocjami strachu, grozy lub odczuciami fizycznymi,

• unikanie myśli o wydarzeniu oraz sytuacji, które mogą o nim przypominać (bądź osób),

• poczucie zwiększonego aktualnego zagrożenia, nadmierna czujność, pobudliwość, zwiększona reakcja strachu na bodźce takie, jak hałas czy nagła zmiana oświetlenia.

Aby mówić o PTSD, objawy te muszą występować przynajmniej kilka tygodni i zaburzać normalne funkcjonowanie w życiu społecznym, zawodowym i prywatnym. W przebiegu stresu pourazowego pacjent odczuwa smutek, strach, złość, zwłaszcza gdy przeżywa retrospekcję i ma koszmary senne. Konsekwencją tego jest izolowanie się i unikanie wielu sytuacji. Częstym objawem PTSD jest także pobudzenie układu wegetatywnego, co objawia się kołataniem serca, bólami głowy, mdłościami, przyspieszonym oddechem, podwyższonym ciśnieniem tętniczym, brakiem apetytu. Objawy zwykle pojawiają się w ciągu 6 miesięcy od traumatycznego wydarzenia.

Rodzaje zespołu stresu pourazowego PTSD

W literaturze fachowej wyróżnia się kilka podstawowych rodzajów PTSD:

• PTSD ostre - wówczas objawy trwają krócej niż 3 miesiące,

• PTSD przewlekłe – gdy objawy trwają 3 miesiące lub dłużej,

• PTSD z początkiem opóźnionym – gdy pierwsze objawy pojawiają się ok. 6 miesięcy po wydarzeniu,

• Complex PTSD (C-PTSD) – złożony zespół stresu pourazowego, który jest konsekwencją powtarzających się traum i wówczas obecnych jest więcej objawów wyrażanych w sposób bardziej dynamiczny. W przebiegu tego rodzaju PTSD jest większe ryzyko rozwoju innych zaburzeń, m.in. depresyjnych, lękowych czy nawet uzależnienia od substancji psychoaktywnych.

PTSD u osób dorosłych

Osoba dorosła, która doświadcza stresu pourazowego, odczuwa ciągłe napięcie i wzmożoną wrażliwość. Organizm próbuje bowiem przygotować się na kolejną traumę i z tego powodu występuje m.in. wzmożona uwaga nakierowana na szukanie sygnałów mogących świadczyć o zbliżającym się zagrożeniu. Efektem tego jest zachowanie unikające – osoba taka unika wszelkich bodźców, osób czy sytuacji, które mogą kojarzyć się jej z wydarzeniem traumatycznym. Jeśli choroba postępuje dalej, w wyniku poczucia ciągłego zagrożenia, pacjent ma upośledzoną koncentrację, staje się zobojętniony, wyobcowany, izoluje się od innych, jest nadmiernie drażliwy, rezygnuje z dotychczasowych zainteresowań, reaguje nieadekwatnie do sytuacji, często wybucha gniewem. Może także zmagać się z bezsennością, zaburzeniami odżywiania, depresją maniakalną i innymi zaburzeniami, takimi jak np. jedzenie obsesyjno-kompulsywne. Osoba z PTSD odczuwa ponadto chroniczne zmęczenie, bóle ciała, dolegliwości układu pokarmowego i oddechowego. Szczególnie uciążliwe mogą być bóle kręgosłupa, głowy, uczucie kłucia w klatce piersiowe, biegunki, wymioty. W skrajnych przypadkach dochodzi nawet do prób samobójczych.

PTSD u dzieci

Objawy PTSD u dzieci przypominają objawy u osób dorosłych, ale mogą występować drobne różnice w ujawnianiu się zaburzeń. Najmłodsi mogą np. uporczywie powtarzać odgrywanie wydarzenia traumatycznego poprzez zabawę, rysunki czy opowiadanie historii. U dzieci PTSD objawia się także nadpobudliwością, drażliwością, częstymi wybuchami płaczu w nieoczekiwanych sytuacjach, nerwowością, problemami ze skupieniem i zapamiętywaniem, wybuchami gniewu bez powodu. Zespół PTSD u dzieci może prowadzić do wycofania społecznego, a nawet regresu rozwojowego i zaniku posiadanych już umiejętności. U starszych dzieci widoczna jest także obniżona samoocena, skłonność do sięgania po substancje psychoaktywne, podejmowanie ryzykownych działań, zachowania autodestrukcyjne. Innymi typowymi objawami PTSD u dzieci to: zaburzenia snu, bóle ciała (także narządów), zaburzenia odżywiania, nadmierny strach przed utratą rodziców.

Jak rozpoznaje się PTSD?

W rozpoznaniu PTSD obowiązują ścisłe kryteria – aby zdiagnozować zaburzenie, osoba musi spełnić poniższe warunki:

• być świadkiem traumatycznego wydarzenia (lub uczestnikiem),

• być świadkiem lub ofiarą wydarzeń, które zakończyły się poważnym urazem lub śmiercią,

• podczas wydarzenia osoba odczuwała intensywny lęk, przerażenie i bezsilność,

• doświadczenie jest przeżywane jako:

  • natrętne wspomnienie powodujące cierpienie, obejmujące obrazy, myśli i silne emocje,

  • nawracające sny na temat wydarzenia w postaci koszmarów sennych,

  • działanie w taki sposób, jaki wydarzenie powodujące traumę powtarzało się (flashbacki, omamy, złudzenia),

  • silny niepokój przy narażeniu na sygnały, które przypominają traumatyczne wydarzenie,

  • psychologiczna reakcja na takie sygnały w postaci bezsilności, zamrożeniu, bezruchu lub przeciwnie – nasilonej aktywności,

• unikanie bodźców związanych z traumatycznym wydarzeniem:

  • unikanie uczuć, myśli i rozmów o wydarzeniu,

  • unikanie czynności, osób i miejsc, które kojarzą się z traumą,

  • ograniczony zakres odczuwanych emocji,

  • zmniejszenie zainteresowania aktywnościami, poczucie wyobcowania,

  • brak oczekiwań dotyczących życia zawodowego, prywatnego, społecznego,

• nasilone pobudzenie:

  • problemy z zasypianiem i przesypianiem całej nocy,

  • zaburzenia pamięci i koncentracji

  • wybuchy gniewu,

  • drażliwość,

  • nerwowość,

  • nadmierna czujność,

  • nieadekwatna reakcja na nagłe wydarzenie.

W rozpoznaniu PTSD istotna jest także długość utrzymywania się objawów i musi wynosić ponad 1 miesiąc oraz powodować zaburzenie funkcjonowania w życiu prywatnym, zawodowym lub społecznym.

Czy mam PTSD? Rozwiąż test

W rozpoznaniu PTSD bardzo przydatny okazuje się pewien krótki test, który został opracowany w 1994 roku przez specjalistów z National Center for PTSD. Test obejmuje 17 pytań, które dotyczą uczuć i zachowań w ciągu ostatnich 4 tygodni. Na każde pytanie odpowiadamy w skali 5-stopniowej, gdzie 1 pkt oznacza „wcale”, 2 pkt – czasami, 3 pkt – umiarkowanie, 4 pkt – często, 5 pkt – bardzo często. Na koniec zliczamy punkty i uzyskana liczba punktów informuje nas o :

• braku lub nielicznych objawach PTSD – 17-29 pkt

• umiarkowanych objawach PTSD – 30-44 pkt

• licznych objawach PTSD – 45-85 pkt

Pilnej konsultacji z psychiatrą wymagają osoby, które uzyskały wynik 30 pkt i więcej. A oto pytania testowe:

1. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca miałeś powtarzające się, niepokojące wspomnienia, myśli lub obrazy stresującego doświadczenia z przeszłości?

2. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca miałeś powtarzające się, niepokojące sny o stresującym przeżyciu z przeszłości?

3. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca zachowywałeś się lub czułeś, jakby stresujące doświadczenie działo się znowu (jakbyś to przeżywał na nowo)?

4. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca czułeś się bardzo zaniepokojony, kiedy coś przypomniało Ci o stresującym wydarzeniu z przeszłości?

5. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca miałeś fizyczne reakcje (np. kołatanie serca, kłopoty z oddychaniem, lub pocenie się), gdy coś przypomniało Ci o stresującym wydarzeniu?

6. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca unikałeś myślenia o stresującym doświadczeniu z przeszłości lub mówienia o nim albo unikałeś uczuć z nim związanych?

7. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca unikałeś czynności lub sytuacji, ponieważ przypominają Ci o stresującym doświadczeniu z przeszłości?

8. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca miałeś problem z przypomnieniem sobie ważnych szczegółów stresującego wydarzenia?

9. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca traciłeś zainteresowanie rzeczami, które kiedyś sprawiały Ci radość?

10. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca czułeś się zdystansowany lub odcięty od innych ludzi?

11. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca czułeś się emocjonalnie odrętwiały lub nie byłeś w stanie okazywać ciepłych emocji bliskim?

12. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca czułeś, że twoja przyszłość zostanie w jakiś sposób skrócona/ucięta?

13. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca miałeś kłopoty z zaśnięciem lub spaniem?

14. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca czułeś się zirytowany lub miałeś wybuchy gniewu?

15. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca miałeś trudności ze skoncentrowaniem się?

16. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca byłeś bardzo czujny jakby coś się miało stać?

17. Jak często w ciągu ostatniego miesiąca czułeś się nerwowy albo łatwo Cię było wystraszyć?

Kto jest szczególnie narażony na PTSD? Jakie są czynniki ryzyka i przyczyny?

Im bardziej ekstremalne jest traumatyczne wydarzenie i im dłużej trwa, tym ryzyko PTSD jest większe. Znaczenie ma również brak możliwości przygotowania się na stresujące wydarzenie, aby przygotować mechanizmy adaptacyjne. Ryzyko PTSD zwiększają także wcześniejsze traumatyczne wydarzenia, szczególnie te ze wczesnego dzieciństwa, a także przypadki PTSD w rodzinie, uzależnienie od narkotyków lub alkoholu, zaburzenia depresyjne, lękowe i inne zaburzenia psychiczne (także zaburzenia osobowości). Częściej obserwuje się ponadto PTSD u osób z chorobą afektywną i dystymią. Istnieje zwiększone ryzyko rozwoju PTSD u osób, które były świadkiem czyjejś śmierci, doświadczyły silnego uczucia strachu, pochodzą z rodziny dysfunkcyjnej, doświadczały przemocy domowej, nie posiadają wsparcia społecznego, pochodzą z ubogiej rodziny.

Leczenie PTSD

Leczenie PTSD to proces i niestety nie ma jednej techniki, która spowodowałaby nagłe wyleczenie zaburzenia. Trauma powoduje, że pacjent odczuwa bezsilność, dlatego początkowo terapeuci skupiają się przede wszystkim nad przywróceniem poczucia sprawczości i przejęciem kontroli nad własnym życiem. Jest to osiągane m.in. w ramach pracy w relacji wewnętrznej, jak i przez działania zewnętrzne (np. pomaganie innym). Pacjentom poleca się także korzystnie z technik relaksacyjnych w sytuacjach, gdy dochodzi do nagłego nasilenia emocji. Wskazany jest również wysiłek fizyczny, ponieważ pozwala on na skupienie uwagi na danej czynności i nasila wydzielanie endorfin oraz obniżane jest ogólne napięcie w ciele i umyśle.

A jak konkretnie wygląda leczenie PTSD? Stosuje się metody fizyczne, psychoterapeutyczne i farmakologiczne. Według badań najskuteczniejsza jest terapia poznawczo-behawioralna, metoda EMDR, stosowanie środków przeciwdepresyjnych oraz wspomaganie leczenia terapią fizyczną.

Metody psychoterapeutyczne leczenia PTSD

Leczenie terapeutyczne PTSD odbywa się m.in. poprzez:

• terapię poznawczo-behawioralną (kognitywno-behawioralną),

• psychoterapię dynamiczną,

• terapię ekspozycyjną,

• terapię EMDR,

• desensytyzację,

• redukowanie intensywności reakcji lękowych, które nasilają objawy PTSD,

• redukowanie lęku podczas przywoływania doświadczeń traumatycznych,

• terapię przedłużonej ekspozycji,

• terapię grupową.

Psychoterapia nakierowana na poprawę radzenia sobie z lękiem u osób z PTSD obejmuje m.in. treningi oswajania stresu, treningi relaksacji, treningi pozytywnego myślenia, treningi asertywności, psychoedukację, wzmacnianie autonomii, metody blokowania myśli, przywracanie zaufania.

Metody farmakologiczne leczenia PTSD

W przypadku przewlekłej lub ostrej postaci PTSD stosuje się wraz z psychoterapią farmakoterapię. Wykorzystuje się wówczas takie leki, jak:

• leki przeciwdepresyjne SSRI,

• leki przeciwdepresyjne SNRI,

• tianeptynę,

• wenlafaksynę,

• leki anksjolityczne,

• leki TLPD,

• leki normotymiczne,

• leki nootropowe,

• leki przeciwlękowe (np. benzodiazepiny),

• β-blokery,

• leki nasenne (np. zolpidem).

Metody fizyczne leczenia PTSD

Poza metodami farmakologicznymi i psychoterapeutycznymi, wskazana jest także terapia fizyczna jako uzupełnienie leczenia. Szczególnie polecana jest:

• terapia czaszkowo-krzyżowa,

• masaże,

• refleksologia,

• medytacje,

• fizjoterapia,

• terapia tai chi,

• akupunktura.

Powyższe techniki pozwalają zapanować nad stresem, zmniejszyć napięcie mięśniowe i uczucie napięcia umysłowego (zlikwidować poczucie ciągłej gotowości).

Czy psychoterapia poznawczo-behawioralna jest najlepsza w leczeniu PTSD?

Według wielu opinii ekspertów psychoterapia poznawczo-behawioralna wydaje się być najlepszym rozwiązaniem, ponieważ PTSD jest wynikiem niedostatecznych mechanizmów adaptacyjnych. Terapia poznawczo-behawioralna z kolei poprawia radzenie sobie z trudnymi objawami oraz dzięki niej pacjent poznaje mechanizmy, które do nich prowadzą – a to bardzo dobry początek leczenia. Z drugiej jednak strony niektórzy wskazują na podejście psychodynamiczne oraz skupienie się na wymodelowaniu narzędzi, dzięki którym objawy nie wrócą, a ewentualne wydarzenia traumatyczne w przyszłości nie spowodują PTSD. Większość terapeutów specjalizujących się w psychodynamice, łączy przy tym kilka nurtów psychoterapii, także terapię poznawczo-behawioralną – warto więc zapytać o to wybranego psychoterapeutę. Z pewnością złożony zespół stresu pourazowego (C-PTSD) u osób wysoko wrażliwych wymaga zastosowania długoterminowej terapii psychodynamicznej. Należy także pamiętać, że podczas psychoterapii mogą pojawić się kolejne obszary, które będą wymagały pracy, a które mogą być także przyczyną rozwoju PTSD, m.in. trudności ze stawianiem granic czy problemy z poczuciem samooceny, własnej sprawczości i wartości – wówczas również terapia psychodynamiczna wydaje się być najrozsądniejszą opcją.

Jak sobie pomóc, jeśli zdiagnozowano u mnie PTSD?

PTSD jest zaburzeniem znacznie utrudniającym funkcjonowanie, jednak możemy nieco zmniejszyć ryzyko nasilenia objawów. Przede wszystkim dawkujmy kontakty z innymi zależnie od przestrzeni, jaką posiadamy. Unikajmy przebodźcowania, ale z drugiej strony nie powinno się odchodzić w stronę wyobcowania i izolacji, ponieważ te nasilają objawy PTSD i zwiększają ryzyko wystąpienia innych zaburzeń. Ważne jest utrzymywanie relacji z osobą, która będzie nas słuchać i nie oceniać, ani też szukać od razu rozwiązań. Powinna to być bliska osoba lub psychoterapeuta.

Warto, aby poszerzać swoje pole odczuwania za pomocą ćwiczeń fizycznych, automasażu oraz technik relaksacyjnych. Dobre efekty przynosi tonowanie wokalne. Z drugiej strony, jeśli objawy się nasilają, poleca się sięgać po techniki przynoszące ulgę w konkretnych symptomach – np. głębokie oddychanie przy problemach z oddechem, fizjoterapię podczas bólu kręgosłupa, medytację i jogę podczas nadmiernego pobudzenia.

Unikajmy alkoholu i sięgania po substancje psychoaktywne – te dają tylko krótkotrwałą ulgę i docelowo nasilają objawy i dodatkowo powodują rozwój wielu innych zaburzeń. O wiele lepiej jest umówić się na wizytę do psychoterapeuty.

Pamiętajmy także o zdrowiu fizycznym i dbaniu o podstawowe potrzeby, takie jak zdrowa dieta (ograniczaj cukry, żywność smażoną i wysoko przetworzoną), wysypianie się, kontakt z bliskimi.

Jak rozmawiać z osobą, która ma PTSD?

Osoba z PTSD bardzo często czuje się samotna, bezsilna, ma obniżoną samoocenę i czuje się wręcz bezwartościowa. Nie powinniśmy zatem pozostawać obojętni, ale z drugiej strony nie pocieszajmy. Nie powinno się np. szukać argumentów, że przeżyliśmy coś podobnego i nic takiego się nie stało – to minie. Pamiętajmy, że dla takiej osoby obecny świat legł w gruzach, dlatego nie powinno się tego bagatelizować. Ponadto jeśli bliski nie chce rozmawiać o traumie, uszanujmy to, ale jeśli będzie chciał o tym wydarzeniu opowiadać, wysłuchajmy go. Najważniejsze jest słuchanie, wspieranie, okazywanie zrozumienia i ciepła. Istotne jest też oferowanie pomocy, oferowanie wspólnego czasu (np. wspólne wyjście na zakupy). Można także polecić bliskiemu wspólne oglądanie filmów, w których poruszany jest temat traumy, aby ten mógł nieco lepiej zrozumieć swoje emocje. Do takich filmów należą np.: Róża, Manchester by the sea, W ułamku sekundy. Można także polecić książki, takie jak „Nie zaczęło się od Ciebie” Marka Wolynna, czy „Miłość z kamienia. Życie z korespondentem wojennym” Grażyny Jagielskiej. To wszystko może sprawić, że przyczynimy się do lepszych efektów i szybszego wyleczenia PTSD u bliskiej nam osoby.

Jak długo trwa terapia PTSD?

Czas trwania terapii PTSD zależy od wielu czynników, w tym od ogólnego stanu zdrowia osoby, siły objawów i ich ilości oraz wybranych technik terapeutycznych. Z reguły jednak ostra postać PTSD jest leczona powyżej 3 miesięcy, a przewlekła postać – powyżej 6 miesięcy. Czas trwania farmakoterapii jest nieco dłuższy – w przypadku ostrej postaci zespołu stresu pourazowego należy przyjmować leki od 6 do 12 miesięcy, natomiast w przebiegu przewlekłego PTSD z reguły przyjmuje się leki 1-2 lata.

Czy PTSD można całkowicie wyleczyć?

PTSD jak najbardziej jest uleczalne – jest możliwe całkowite wyleczenie, czyli ustąpienie objawów, zachowań i myśli związanych z przeżytą traumą. Leczenie stresu pourazowego ma przede wszystkim umożliwić pacjentowi powrót do normalnego funkcjonowania zawodowego, społecznego i prywatnego. Zarówno psychoterapia, jak i farmakoterapia są niezwykle istotne w tym procesie – nie tylko zmniejszają objawy, ale i zapobiegają ich powstawaniu i nawrotom PTSD w przyszłości w wyniku doświadczenia ewentualnego traumatycznego wydarzenia.

Choroby współistniejące z zespołem stresu pourazowego

Całkowite wyleczenie PTSD jest możliwe, jednak często w przebiegu tego zaburzenia dochodzi do rozwoju innych dolegliwości i zaburzeń psychicznych. Zdarza się, że choroby te rozwijały się jeszcze przed doświadczeniem traumatycznego wydarzenia – wówczas stanową jeden z czynników ryzyka rozwoju PTSD. Wiele jednak chorób rozwija się dopiero jako następstwo PTSD i objawów, jakie daje to zaburzenie. Przykładem jest sięganie po substancje psychoaktywne i uzależnienie od nich. Osoba z PTSD zaczyna używać takich środków, aby łatwiej uporać się z objawami stresu pourazowego, takimi jak problemy ze snem, nadmierny lęk, obniżony nastrój. Ale to nie jedyna możliwa konsekwencja nieleczonego PTSD. Często występują także takie zaburzenia, jak:

• depresja,

• zaburzenia lękowe,

• zaburzenia snu,

• dystymia.

Dodatkowo chory może odczuwać szereg objawów psychosomatycznych, które mogą świadczyć o rozwijających się chorobach np. układu pokarmowego czy oddechowego. Występowanie chorób współistniejących, szczególnie o podłożu psychicznym, negatywnie wpływa na stan zdrowia i zwiększa nasilenie objawów zespołu stresu pourazowego. Tym samym proces leczenia jest znacznie utrudniony i nie zawsze możliwe będzie całkowite pozbycie się uprzykrzających objawów.

Bibliografia

• Psychiatria w Praktyce Ogólnolekarskiej 2002, tom 2, nr 1: Psychiatryczna diagnoza zespołów pourazowych — klinika, orzecznictwo; Janusz Heitzman Zakład Patologii Społecznej Katedry Psychiatrii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie.

• Parnowska D., Szymanik P.; Zespół stresu pourazowego w praktyce lekarza POZ, Medical Tribune, 2019(06).

• Walczewska J., Słowik P. Czy czas zawsze leczy rany?: objawy, konsekwencje i odległe następstwa zespołu stresu pourazowego. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne, 2014; 141(4) s. 911-924.

• Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne, ICD-10. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne Vesalius.

• Cebella A., Łucka I. Zespół stresu pourazowego – rozumienie i leczenie. Psychiatria, 2007; 4(3) s. 128-137.

• Psychiatria 2007, tom 4, nr 3: Zespół stresu pourazowego — rozumienie i leczenie; Aleksandra Cebella, Izabela Łucka Klinika Psychiatrii Rozwojowej, Zaburzeń Psychotycznych i Wieku Podeszłego Akademii Medycznej w Gdańsku; 2007.

• Briere, J. i Scott, C. (2010). Podstawy terapii traumy. Diagnoza i metody terapeutyczne. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia PTP.