BMI – normy w poszczególnych grupach. Jak je interpretować?

Jakie są podstawowe normy BMI?

Zakres norm BMI jest ujednolicony dla kobiet i mężczyzn, a także dla wszystkich grup wiekowych. Wzór na obliczanie BMI to dzielenie masy ciała w kilogramach przez wzrost w metrach do kwadratu. Normy podstawowe tego wskaźnika są następujące:

• < 18,5 – niedowaga

• 19 - 24,9 – prawidłowa waga

• 25 -29,9 – nadwaga

• 30 – 34,9 - otyłość I stopnia

• 35 – 39,9 - otyłość II stopnia

• >40 – otyłość III stopnia

Występuje także klasyfikacja rozszerzona wskaźnika BMI – w niej rozdziela się na podtypy także niedowagę na: wygłodzenie, wychudzenie i niedowagę.

Czym jest wskaźnik BMI i jak powstał?

BMI to prosty wskaźnik informujący nas o ewentualnej niedowadze, nadwadze i otyłości. Został utworzony już w II połowie XIX wieku przez belgijskiego statystyka Queteleta, który to wykazał zależność, że masa ciała rośnie proporcjonalnie do kwadratu wzrostu człowieka w metrach.

Od 1985 roku National Health Institute (NHI) wykorzystuje wskaźnik BMI m.in. do definiowania otyłości i za początek tego stanu uznał wartość 27,8 dla mężczyzn, natomiast dla kobiet – 27,3. Zaś w 1998 roku NHI wytyczyło wspólne normy dla obu płci, określając otyłość od wartości 30 BMI. Świat nauki krytykuje takie postępowanie, gdyż takie ujednolicenie nie jest indywidualne dla każdej osoby, jeżeli nie uwzględnimy np. wieku, płci czy przebytych chorób. Jednak do dziś, mimo wszystko, World Health Organisation (WHO) uznaje wskaźnik BMI w takiej postaci do określania otyłości w badaniach na całym świecie.

Dlaczego natomiast naukowcy krytykują tak bardzo owe ujednolicenie wskaźnika BMI? Dlaczego uważają, że nie ma on zastosowania w wielu grupach? Wyjaśniam poniżej.

BMI u dzieci i młodzieży – siatki centylowe

Wskaźnik BMI w dużej mierze koreluje z całkowitą zawartością tłuszczu w organizmie – wykorzystuje się go zatem w ocenie tego, jak bardzo otłuszczony jest organizm m.in. w wieku rozwojowym. U dzieci rozwijających się prawidłowo zauważalne są zmiany wskaźnika BMI proporcjonalnie do ich wieku. Początkowo – w okresie noworodkowym i niemowlęcym – obserwuje się wzrost tego wskaźnika, natomiast później dochodzi do jego obniżania się, aż do ok. 5. roku życia – wówczas BMI osiąga minimalne wartości. Po tym czasie następuje z kolei systematyczne zwiększanie się BMI.

Ponieważ zmiany w organizmie młodego człowieka są bardzo częste, do oceny niedowagi, nadwagi lub otyłości wykorzystuje się u dzieci i młodzieży nieco inny wskaźnik BMI – w postaci siatek centylowych. Siatki centylowe definiują otyłość powyżej 95. centyla (taką też klasyfikację uznaje WHO, natomiast w Polsce Instytut Matki i Dziecka definiuje otyłość powyżej 97. centyla). Aktualnie rekomenduje się stosowanie nieco niższych progów do określania nadwagi (85. centyl) oraz otyłości (95. centyl).

Wskaźnik BMI według siatek centylowych ma niestety pewne ograniczenia w grupie dzieci i młodzieży. Naukowcy zwracają np. uwagę, że nie powinno się przypisywać mu możliwości określenia zawartości tkanki tłuszczowej we wciąż rozwijającym się organizmie. Zmienia się ponadto bardzo dynamicznie wysokość ciała w tej grupie wiekowej, zatem BMI nie jest w stanie odzwierciedlić tego, jaka jest rzeczywista wartość proporcji masy ciała do wysokości. Ponadto wartości BMI są mocno uśrednione. Z tego powodu, jeżeli są podejrzenia występowania zaburzeń w masie ciała lub wzroście, rekomenduje się dokonywanie dokładniejszych pomiarów.

BMI nie ma zastosowania u sportowców

W przypadku sportowców, a zwłaszcza tych, którzy uprawiają sporty siłowe, normy BMI nie mają zastosowania, gdyż zwykle wskaźnik ten mieści się w przedziale nadwagi lub otyłości, gdyż skala ta nie uwzględnia np. masy tkanki mięśniowej z osobna, tylko ogólną masę ciała. Osoby bardzo aktywne fizycznie, które dodatkowo posiadają dobrze rozbudowaną tkankę mięśniową, są często kwalifikowane, według BMI, jako osoby otyłe, podczas gdy ich zwiększona masa ciała wynika z lepszej muskulatury, a nie nadmiaru tkanki tłuszczowej. Wskazuje się zatem, że BMI nie ma zastosowania, jeśli chodzi o ocenę otłuszczenia organizmu. Podobnie jest w przypadku sportowców wytrzymałościowych, którzy to mają zwykle obniżone BMI i kwalifikuje ich do niedowagi, a nawet wygłodzenia, natomiast i w tym przypadku nie jest to miarodajny wskaźnik zawartości tkanki tłuszczowej czy mięśniowej.

BMI w ciąży nie jest wiarygodny?

Również dla kobiet w ciąży nie powinno się stosować wskaźnika BMI. Dlaczego? Podczas ciąży konieczne jest zastosowanie rekomendowanego przyrostu masy ciała, w zależności od tego, jakie BMI miała kobieta przed ciążą. Kobiety ciężarne nie powinny zatem sugerować się normami BMI, tylko tym, jaki jest optymalny przyrost masy ciała. Według Institute of Medicine, przyrost ten dla kobiet, które miały przed ciążą BMI poniżej 19,8, powinien wynosić od 12,4 do 18 kg. Kobiety, które przed ciążą były otyłe (wskaźnik BMI powyżej 29), powinny przytyć w ciąży nie więcej niż 6 kg.

Dla kobiet w ciąży opracowano jeszcze inny podział optymalnego przyrostu masy ciała (opracowanie przez WHO). I tak kolejno:

• kobiety z BMI poniżej 19,8 przed ciążą powinny przytyć od 12,5 do 18 kg,

• kobiety z BMI w nomie (19,8-24,9) przed ciążą powinny przytyć od 11,5 do 16 kg,

• kobiety z BMI między 25-29,9 przed ciążą (nadwaga) powinny przytyć od 7 do 11 kg,

• kobiety otyłe przed ciążą (BMI powyżej 30) powinny przytyć maksymalnie 6,8 kg.

Jakie są inne możliwości oceny otłuszczenia organizmu, poza BMI?

Dla wyżej wymienionych grup wiekowych BMI, jak widać, nie ma do końca zastosowania, szczególnie dla sportowców, gdyż nie uwzględnia on z osobna tkanki mięśniowej i tłuszczowej. Wskaźnik ten natomiast spełni swoją rolę w określeniu np. odsetka osób otyłych do badań statystycznych, z kolei naukowcy wskazują, że nie powinno się go stosować jako jedynego wskaźnika do oceny stanu zdrowia jednostki, gdyż jest on zbyt mało dokładny (np. nie ma zróżnicowania pod kątem wieku czy płci). Jakie są zatem alternatywne metody? Do oceny zawartości tkanki tłuszczowej można wykorzystać m.in.:

• Pomiar grubości fałdu skórnego – pomiaru dokonuje się w połowie długości mięśnia trójgłowego ramienia, a także nad grzbietem łopatki i w okolicach pępka.

• Algorytm Slaughtera – ma zastosowanie u dzieci. Polega na pomiarze fałdów skórnych, dodatkowo stosując wzór matematyczny, aby obliczyć zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie.

• BIA (bioimpedancja elektryczna) – metoda ta polega na zmierzeniu impedancji, czyli oporu elektrycznego, który występuje w organizmie (tkanka tłuszczowa praktycznie nie przewodzi prądu). Metoda ma zastosowanie w każdej grupie wiekowej i u obu płci. Można ją zastosować także u wszystkich, bez względu na stan zdrowia. Pomiar ten jest uznawany za bardzo dokładny.

• WHR – metoda ta jest nazywana potocznie wskaźnikiem talia-biodra. Polega na pomiarze obwodu pasa i obwodu bioder, po czym dokonuje się odpowiednich obliczeń określających stosunek obu obwodów względem siebie.

• Waist Circumference (WC) – polega na pomiarze obwodu talii na wysokości pępka. Wskaźnik ten dobrze ocenia także ryzyko rozwoju chorób układu krążenia i zespołu metabolicznego – także u dzieci.

• Body Adiposity Index (BAI) – to jeden z najnowszych wskaźników określających zawartość tkanki tłuszczowej w organizmie (zaproponowano go w 2011 roku). Oblicza się go, dzieląc obwód bioder przez wysokość ciała i odejmując od uzyskanego wyniku liczbę 18. Naukowcy sądzą, że wskaźnik ten jest dokładniejszy od BMI, jeśli chodzi o ocenę odsetka zawartości tkanki tłuszczowej. Wskaźnik BAI jest po tym względem porównywany do badania DEXA. Potrzeba jednak dalszych badań, aby jednoznacznie stwierdzić jego przydatność we wszystkich grupach wiekowych i wszystkich narodowości (na razie zanalizowano jego zastosowanie u osób dorosłych mieszkających w USA).

Jakie są statystyki światowe, według wskaźnika BMI?

Jak wspomniałam, wskaźnik BMI jest bardzo przydatny do oceny odsetka osób z nadwagą i otyłością, na potrzeby danych statystycznych (epidemiologicznych). Według danych z 2016 roku (źródło: WHO), na świecie z nadwagą zmaga się ponad 1,9 mld osób powyżej 18. roku życia. Z liczby tej aż 650 mln osób to osoby otyłe, z czego 39% stanowią mężczyźni, a 40% kobiety. Inaczej mówiąc, na całym świecie aż 13% populacji jest otyła.

Szczególnie niepokojące są statystyki dotyczące dzieci i młodzieży. W 2016 roku opublikowano raport, z którego wynika, że ponad 340 mln dzieci i młodzieży w wieku od 5 do 19 lat jest otyła lub ma nadwagę. Otyłość dzieci na całym świecie wynosi: 6% populacji dziewcząt oraz 8% populacji chłopców.

Dane dotyczące nadwagi i otyłości w Polsce również nie są zadowalające – zostały opublikowane w 2017 roku przez Biuro Analiz Sejmowych. Według nich, Polska znajduje się w czołówce (!) krajów europejskich, jeśli chodzi o otyłość i nadwagę. Osoby otyłe i z nadwagą w Polsce, według tego raportu, stanowią aż 36,6%, przy czym 16,7% populacji Polski powyżej 15. roku życia również zmaga się z otyłością i nadwagą. Inaczej mówiąc, ponad 50% Polaków ma nadmiernie otłuszczony organizm. Dla porównania, w 2004 roku problem ten dotyczył zaledwie 29,6 % społeczeństwa.

Bibliografia

• Zgliczyński W.; Nadwaga i otyłość w Polsce; Biuro Analiz Sejmowych 15 III 2017.

• Nawarycz T., Ostrowska- Nawarycz L.; Wskaźnik masy ciała u dzieci i młodzieży łódzkiej w wieku szkolnym; Polski merkuriusz lekarski: organ Polskiego Towarzystwa Lekarskiego- November 2017.

• Kurowska M., Przybylska D., Przybylski P.; Otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej; Hygeia Public Health 2012, 47(1): 28-35.

• Stupnicki R.; Relacje wagowo- wzrostowe i stosowanie wskaźnika BMI u dzieci i młodzieży; e-wydawnictwo Narodowego Centrum Badania Kondycji Fizycznej.

• Endokrynologia Otyłość, Zaburzenia Przemiany Materii 2007, tom 3, nr 4, s. 79-84.