Czym jest asertywność?
Wyobraź sobie sytuację, gdy przyjaciele chcą Cię wyciągnąć na imprezę w środku tygodnia, a Ty jutro wstajesz do pracy i musisz jeszcze zrobić kilka ważnych rzeczy. Mimo to, ulegasz im i wychodzić – i nie czujesz się z tym dobrze. Jeżeli takie lub podobne sytuacje zdarzają się w Twoim życiu i powodują, że czujesz się z tym niekomfortowo, to znak, że brakuje Ci asertywności. Czym dokładnie jest asertywność? Według słownikowej definicji, to umiejętność wyrażania własnych uczuć, opinii i pragnień, w sposób otwarty, pozbawiony lęku, ale jednocześnie szanujący postawy i potrzeby innych osób. W ujęciu psychologicznym asertywność to umiejętność wyrażania siebie (swoich oczekiwań i uczuć) w sposób otwarty, a także umiejętność stawiania granic i wyrażania niezgody na zachowania innych osób, gdy te nas urażają. Asertywność oznacza także „bycie w porządku” wobec samego siebie i innych. Zachowania asertywne są przemyślane i świadome, a bycie osobą asertywną pomaga w życiu uniknąć wielu przykrych sytuacji – np. nieokazywania nam szacunku ze strony innych osób.
Co jeszcze daje nam asertywność? Przede wszystkim możemy w końcu zrozumieć, że każdy ma prawo do wyrażania swoich opinii w dowolnym temacie, nawet wtedy, gdy stoją one w opozycji do zdania naszego czy zdania większości. Asertywność daje nam więc niezależność i indywidualność. Bardzo ważne jest jednak, aby nie pomylić asertywności z egoizmem i zachowaniami agresywnymi, gdy narzucamy innym swoje zdanie, nie bacząc na ich potrzeby. Nasza postawa nie może atakować – nie możemy mieć złych intencji, jeżeli chcemy stawać się osobami asertywnymi. Zarówno Ty masz prawo do bycia sobą, jak i drugi człowiek również ma takie samo prawo. Z tego powodu bądź wobec drugiego człowieka i wobec siebie w porządku, darząc zarówno jego, jak i siebie szacunkiem.
W zrozumieniu, czym jest asertywność, pomocne są prawa asertywności, które opiszemy poniżej.
Asertywność – podstawowe prawa
Zarówno teoria, jak i praktyka asertywności opiera się na założeniu, że każdy człowiek ma takie same prawa i może z nich korzystać dopóty, dopóki nie ogranicza praw innych osób. Poniżej przedstawiamy podstawowe prawa asertywności, które świetnie opisują sedno definicji asertywności:
- Masz prawo do wyrażania własnych myśli i opinii nawet wtedy, gdy są inne od myśli i opinii innych ludzi.
- Masz prawo mówić innym „tak”.
- Masz prawo mówić innym „nie” – bez poczucia winy.
- Masz prawo mówić innym „nie wiem”.
- Masz prawo mówić innym „nie rozumiem”.
- Masz prawo prosić o to, czego chcesz (czego pragniesz i oczekujesz).
- Masz prawo do wyrażania własnych uczuć i bycia za nie odpowiedzialnym.
- Masz prawo zmienić zdanie bez usprawiedliwiania się.
- Masz prawo popełniać błędy.
- Masz prawo czuć się odpowiedzialnym za błędy.
- Masz prawo do szanowania innych ludzi i do szacunku ze strony innych.
- Masz prawo do tego, aby Cię traktowano poważnie i słuchano.
- Masz prawo wyrazić swój sprzeciw, gdy brakuje w komunikacji asertywności.
- Masz prawo odnosić sukcesy – nie musisz czuć się winna/y.
- Masz prawo być niezależny/a.
Czym różni się postawa asertywna od agresywnej, biernej i manipulującej?
Jeśli mamy przedstawić to, jakie postawy i zachowania są asertywne, powinniśmy porównać je z innymi możliwymi postawami. Ogólnie można wyróżnić 4 podstawowe postawy i style zachowania w relacjach z innymi ludźmi: zachowania agresywne, bierne, manipulujące i asertywne. Przejdźmy do ich omówienia.
1. Postawa agresywna
Postawa agresywna to narzucanie innym swoich opinii i zdania. Osoby agresywne często spodziewają się ataku lub krytyki, w związku z czym same przyjmują taką postawę (obronną), lekceważą innych i przedstawiają siebie w jak najlepszym świetle. Takie działanie ma na celu przede wszystkim ukrycie braku pewności siebie oraz podniesienie poczucia własnej wartości. Osoby o postawie agresywnej nie interesują się, tym co inni myślą czy czują. Nie słuchają, nie zadają pytań, ignorują reakcje otoczenia. Bardzo często w obliczu porażki, obwiniają za nią innych, nigdy siebie. Zobaczcie poniższy przykład zachowania agresywnego:
- Możesz mi pożyczyć 100 zł?
- Tobie? Chyba zwariowałeś! Weź się lepiej do pracy albo naucz się oszczędzać pieniądze!
Odpowiedź na zadane pytanie jest bardzo agresywna. Wytknięto w niej rozrzutność, niesłowność, brak pracy – na co nie ma żadnych dowodów. Osoba agresywna nie zadała też żadnego pytania, tylko od razu osądziła rozmówcę.
2. Postawa bierna (uległa)
Postawa bierna to przeciwieństwo postawy agresywnej. W tym typie zachowania stawia się potrzeby innych osób nad własne (swoim kosztem). Osoby bierne zwykle przedstawiają siebie w niekorzystnym świetle, nie potrafią przyjmować komplementów, obwiniają się o porażki innych. Zwykle w siebie nie wierzą, nie uznają też własnym możliwości. Mają mocno zaniżone poczucie własnej wartości. Po jednym czy dwóch niepowodzeniach, zwykle się poddają i nie szukają nowych dróg do osiągnięcia celu. Ich motorem napędowym jest… strach przed krytyką ze strony innych. Przykład zachowania biernego:
- Pożyczysz mi 100 zł?
- Za bardzo nie mam, a w dodatku w tym miesiącu mam wiele dużych wydatków.
- Oj, nic się nie stanie, jak sobie czegoś nie kupisz!
- Ale ostatnio pożyczyłam Ci pieniądze, to długo mi nie oddawałaś…
- I co z tego, jak w końcu oddałam. Pożyczysz czy nie?
- No dobrze, proszę…
Jak widać na powyższym przykładzie, osoba uległa nie była w stanie bronić swoich racji, swojej decyzji. Mimo, że miała solidne argumenty, aby nie zgodzić się na postawione żądanie, nie potrafiła ich utrzymać i przy nich wytrwać. Ostatecznie swoim kosztem spełniła życzenie drugiej osoby, ponieważ nie udzieliła jednoznacznej odpowiedzi „nie”, do której miała prawo.
3. Postawa manipulująca
To postawa, które polega na wywieraniu wpływu na inna osobę w taki sposób, aby ta nieświadomie i z pozoru z własnej woli, realizowała nasze cele. Manipulacje w zachowaniu są bardzo nieuczciwe wobec otoczenia. Osoby stosujące takie taktyki często same podejrzewają, że otoczenie ma złe zamiary – nie wierzą nikomu i lekceważą innych. Osoby manipulujące nie uznają godności innych osób i trzymają duży dystans w relacjach z innymi. Przykład postawy manipulującej:
- Pożyczysz mi 100 zł?
- Z tego co wiem, raczej nie oddajesz pieniędzy w terminie…
- Od kogo to wiesz?
- No, od paru dobrze znanych nam osób…
- Od kogo dokładnie? Pożycz – obiecuję oddać Ci wszystko w terminie.
- Nie panikuj, dasz radę – ktoś inny na pewno Ci pożyczy.
W tej sytuacji osoba manipulująca, z obawy przed wzięciem na siebie odpowiedzialności, obarczyła nią inne osoby, których celowo nie chce przedstawić swojemu rozmówcy.
4. Postawa asertywna
Postawa asertywna polega na reprezentowaniu własnych uczuć, ale w sposób odpowiedzialny, przemyślany i z szacunkiem dla uczuć drugiej strony. Zachowanie asertywne nie narusza niczyich praw. Osoby asertywne zwykle mają prawidłową samoocenę, akceptują swoje wady i zalety. Są uczciwe, zmotywowane do pracy i osiągania nowych celów - przy czym cele te są bardzo realistyczne i zazwyczaj udaje się im je osiągać. Osoby asertywne panują nad emocjami i wiedzą, czego w danej sytuacji oczekują. Przykład postawy asertywnej:
- Pożyczysz mi 100 zł?
- Nie, niestety nie pożyczę Ci. Ostatnio nie oddałaś mi pieniędzy na czas.
- No to co z tego? Oj, nie panikuj, pożyczysz?
- Nie, nie pożyczę. Już ostatnio tak samo obiecałaś i nie oddałaś w terminie. Nie chcę, żeby znowu się to powtórzyło.
- Nie bądź taka, wiesz, że te pieniądze są mi teraz bardzo potrzebne…
- Wiem, że są potrzebne, ale jest inny sposób. W sobotę wyjeżdżam na delegację – jeśli zależy Ci na tych pieniądzach, to przyjedź do mnie w ten dzień i pomożesz mojemu mężowi w koszeniu trawnika. Zajmie Ci to parę godzin i dostaniesz za to te 100 zł. Co ty na to?
- Dobrze.
- OK. To jesteśmy umówieni.
- Tak, dzięki.
Jak widać, osoba, którą poproszono o pożyczkę, zachowała się asertywnie: odmówiła rozmówcy, krótko uzasadniła swoją wypowiedź, ale nie pozostawiła go na pastwę losu – zaproponowała inne rozwiązanie, uwzględniając potrzeby obu stron.
Jak nauczyć się bycia asertywnym? Metoda czterech kroków
Nauka asertywności to długi proces, którego czas trwania zależy także od naszego zaangażowania. Istnieje wiele sposobów na to, aby nauczyć się asertywności. Na początku zaczynamy od kwestii merytorycznych – czyli pogłębiania wiedzy na temat asertywności. W tej części przedstawimy kilka sposobów na to, jak zmienić swoje podejście i nauczyć się odmawiać innym – w sposób naturalny i pewny. Innymi słowy pokażemy, jak stać się asertywnym. Przejdźmy do pierwszej metody, do której realizacji będziesz potrzebować spokojnego miejsca do siedzenia, kartki papieru i długopis. Metoda składa się z czterech kroków:
Krok I. Moje doświadczenie
Pierwszy krok polega na przypomnieniu sobie sytuacji, w których wykazałeś/aś się brakiem asertywności. Pomyśl o tej sytuacji, jak w niej postąpiłeś/aś, a jak mogłeś/aś. Zapisz na kartce te wspomnienia, a także towarzyszące Ci wówczas emocje.
Krok II. Uświadomienie
Pomyśl, co wówczas Cię ograniczało do bycia asertywnym? Dlaczego zachowałeś się w taki, a nie inny sposób? Następnie zastanów się, jak możesz zmieniać lub usuwać ograniczenia, które wówczas nie pozwalały Ci podjąć asertywnej decyzji.
Krok III. Asertywność
Na kartce zapisz wszystkie korzyści, jakie niosłoby za sobą zachowanie asertywne w danej sytuacji, którą analizujesz. Powinna to być lista korzyści, które idą za wprowadzeniem takiego zachowania do praktyki w przyszłości. Korzyści powinny obejmować wiele obszarów życia, np. życie prywatne albo karierę.
Krok IV. Utrwalenie
Polega na wdrażaniu asertywności w życie. Pomyśl, czego nauczyłeś/aś się z tej sytuacji. Wyciągnij konstruktywne wnioski i zastanów się, kiedy jeszcze może Ci się przydać zachowanie asertywne w przyszłości. Stwórz schemat – proces postępowania w danych sytuacjach, w postaci ścieżek lub strzałek na kartce papieru. Rozwidlaj ścieżki – twórz różne scenariusze, różne następstwa w przyszłości.
Techniki asertywności – praktyczny przegląd
Poza metodą czterech kroków, w psychologii istnieje więcej skutecznych technik do tego, aby nauczyć się zachowań asertywnych w codziennym życiu. Poniżej przedstawiamy najpopularniejsze z nich.
- Technika zdartej płyty. Polega na powtarzaniu niezmiennie tego samego komunikatu – mimo różnych pytań partnera. Bardzo ważne jest konsekwentne trzymanie się swojego zdania i nie wdawanie się w dyskusję.
- Odroczenie asertywne. Polega na zakończeniu rozmowy w trakcie jej trwania (albo negocjacji), jeśli widzimy, że szanse na porozumienie są niewielkie. Odraczamy dyskusję na inny termin.
- Asertywne uznanie błędu. To metoda polegająca na przyznaniu się do błędu, o ile go popełniliśmy. Wówczas pokazujemy rozmówcy, że zależy nam na relacji z nim i deklarujemy poprawę – pokazujemy też swoją szczerość i uczciwość.
- Zasłona dymna. To metoda polegająca na akceptowaniu krytyki pod naszym adresem, ale bez stosowania kontrataku w stronę partnera. Metoda ta wymaga od nas sporego opanowania własnych emocji. Co jest jej celem? przede wszystkim uśpienie czujności rozmówcy i zmiana tematu, aby uniknąć konfliktu lub narastania złych emocji.
- Zmiękczanie rozmówcy. To technika polegająca na stosowaniu różnych zmiękczeń, które sprawią, że wypowiedź albo odmowa będą łatwiejsze do zrozumienia i przełknięcia przez drugą stronę. Do przykładów zmiękczeń należą takie wyrażenia, jak: „przykro mi”, „kocham Cię, ale nie mogę Ci tego dać”, „jest mi trudno z tym, że nie mogę Ci pomóc”.
Technik rozwijania swojej asertywności jest więcej. Zapraszamy do zapoznania się z innymi artykułami na temat tej umiejętności, np. "Jak budować swoją asertywność? Ćwiczenia, przykłady”.
