Terapia skoncentrowana na rozwiązaniach (TSR) - czy jest skuteczna?

Terapia skoncentrowana na rozwiązaniach – definicja

Co to jest terapia skoncentrowania na rozwiązaniach – inaczej TSR? W skrócie, w terapii tej chodzi o pomoc terapeutyczną, skupiającą się na potrzebach pacjenta, nie na jego problemach, a także na mocnych stronach (a nie deficytach czy zaburzeniach). Terapeuta stosujący TSR będzie także uwypuklał dotychczasowe osiągnięcia pacjenta, a nie skupiał się na porażkach i potknięciach. Będzie również dążył do zbudowania i nakreślenia obrazu pożądanej przyszłości – zamiast zajmować się wciąż sprawiającą ból przeszłością. W rezultacie, pacjent zaczyna widzieć swoje modne strony, potencjalne możliwości, a także zaczyna wierzyć w sukces oraz odczuwa zadowolenie. O skuteczności terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach decyduje zwykle aktywność pacjenta, który chce podjąć zmiany w swoim życiu.

Terapia skoncentrowana na rozwiązaniach – jakie są podstawy jej powstania?

TSR powstało w wyniku krytyki założeń terapii tradycyjnej, która obiera inną strategię od TSR. Obie terapie kładą m.in. różny nacisk na istotę problemu, z którym zmaga się pacjent. W podejściu tradycyjnym, terapeuta zbiera informacje o problemie po to, aby zaplanować interwencję, która ma za zadanie rozwiązać problem lub przynajmniej go złagodzić. W nowym podejściu proponowanym w TSR, to pacjent staje się ekspertem sytuacji, a zadaniem terapeuty jest skoncentrowanie pacjenta na poszukiwaniu rozwiązania – i co ważne – rozwiązania te wcale nie muszą być powiązane z problemem. W tej sytuacji terapeuta odchodzi niejako na drugi plan i to pacjent sam dochodzi do rozwiązania swojego problemu.

W świetle m.in. opinii Miltona Ericksona, TSR wydaje się być skuteczną metodą, ponieważ wg niego osoby, które potrzebują pomocy terapeutycznej, zwykle znają rozwiązania swoich problemów, ale gdy przychodzą na terapię, jeszcze nie wiedzą, że je znają. Zadaniem terapeuty jest wówczas uświadomić ten fakt pacjentowi.

Terapia skoncentrowana na problemie – w opozycji do TSR

W terapii tradycyjnej – czyli skoncentrowanej na problemie – wyróżniamy pięć etapów (według McMahona):

• opis problemu,
• ocena problemu,
• planowanie interwencji przez terapeutę,
• podjęcie czynności rozwiązujących problem lub go łagodzących,
• ewaluacja i kontynuacja (obserwacja),
• zakończenie terapii.

Powyższe etapy skupiają się przede wszystkim na bardzo drobiazgowej analizie problemu, jego źródłach, konsekwencjach, rozwoju – wszystko po to, aby postawić diagnozę i zaplanować leczenie. Niestety, taka terapia wymaga od pacjenta wielu powrotów do przeszłości – często bolesnej. Pacjent na nowo przeżywa doświadczane w przeszłości cierpienie. Zdaniem badaczki – Teresy Kosman – taka terapia ma jeszcze jedną wadę: tworzenie w relacji terapeta-pacjent pewnej hierarchii, gdzie terapeuta jest ekspertem, który koncentruje się głównie na deficytach i porażkach pacjenta oraz potwierdzeniu swojej diagnozy. A – jak zauważa autorka tego stwierdzenia – pacjent zwykle chce od razu przechodzić do rozwiązania – nie chce koncentrować się na swoich potknięciach. Taką właśnie możliwość stwarza nam terapia skoncentrowana na rozwiązaniach, która jest odpowiedzią na wszystkie wady terapii tradycyjnej, skoncentrowanej na problemie. W TSR podchodzi się do problemu pacjenta w taki sposób, aby ujawnić jego potrzeby, a nie aspekty które sprawiają ból czy prowadzą do wstydu. Całą energię skupia się na poszukiwaniu rozwiązań, aby pacjent zyskał zadowolenie i nadzieję w osiągnięcie postawionych sobie celów. Jak wygląda terapia TSR? Tutaj również można wyróżnić kilka etapów, jednak są one całkiem inne od tych zaproponowanych przez McMahona. Oto one:

• określenie potrzeb pacjenta – nie problemów,
• określenie mocnych stron pacjenta i jego możliwości (nie deficytów czy wad),
• skupienie się na dotychczasowych osiągnięciach pacjenta (nie porażkach).

W wyniku tak prowadzonej współpracy, pacjent lepiej wizualizuje sobie pożądaną przyszłość i środki do osiągnięcia celów. Cała energia staje się motywacją do działania – a nie jest przeznaczana na skupianie się na mrocznej i odbierającej pozytywne nastawienie przeszłości. W wyniku tej terapii, to pacjent w całości pracuje nad rozwiązaniami dla siebie i dla lepszej przyszłości, nie terapeuta. Ekspert ma tutaj za zadanie podtrzymywać pacjenta w tych działaniach, analizować, co pacjent może robić jeszcze lepiej, podpowiadać, motywować. Tym sposobem to pacjent doprowadza do sytuacji, w której coś zmienia się w jego życiu – taka terapia jest zatem bardzo trwała i skuteczna.

Różnice między terapią skoncentrowaną na rozwiązaniach a terapią skoncentrowaną na problemie

Terapia skoncentrowana na rozwiązaniach, czyli pacjent staje się ekspertem

Jak pokazuje powyższa tabela, podejście tradycyjne terapii skoncentrowanej na problemie, traktuje pacjenta jako pewien „model medyczny”, przypadek do analizy. Z kolei TSR prezentuje bardzo partnerską relację między klientem (pacjentem) a terapeutą, ponieważ ekspertem staje się tutaj sam pacjent. W tradycyjnym modelu nie bierze się tak mocno pod uwagę osobistych dążeń pacjenta, upodobań, zróżnicowanych zasobów. W TSR natomiast pacjent jest w centrum uwagi – nie jego problem, ale osiągane sukcesy, mocne strony, potencjalne możliwości. Dzięki temu unika się – w przeciwieństwie do wielu innych terapii – poruszania się w świecie patologii i deficytów pacjenta, czy też jego zaburzeń. Pacjent przestaje czuć się „pacjentem” czy „przypadkiem medycznym”, a wchodzi zamiast tego w rolę eksperta własnego życia i klienta terapeuty, który ma jedynie mu pomóc, a nie rozwiązać problem za niego. Dzieje się tak, ponieważ istotną cechą TSR jest wysoki poziom szacunku do dla podmiotowości osób, które poddają się terapii. Zdaniem wielu badaczy, TSR może być traktowana jako sposób na wiele problemów nawet w trudnych przypadkach, ale niestety nie jest to uniwersalna metoda i każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie.

Zastosowanie terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach – efekty i przypadki

TSR była testowana w wielu ośrodkach na całym świecie, m.in. USA, Holandii, Australii, a nawet Korei. Zróżnicowane warunki dowiodły, że terapia ta ma naprawdę szerokie zastosowanie. Sprawdzała się m.in. u pacjentów uzależnionych od narkotyków, u osób, które doznawały przemocy domowej, u osób cierpiących na zaburzenia odżywiania (np. anoreksja), a także u osób z zaburzeniami nastroju, objawami psychotycznymi czy nawet tendencjami samobójczymi. Jak widać, zastosowanie jest bardzo szerokie, a terapię skoncentrowaną na rozwiązaniach z powodzeniem można wdrażać w pracy psychologa, poradnictwie psychiatrycznych czy w edukacji socjalnej. Coraz częściej sięga się do TSR w sferze coachingu w zarządzaniu zespołami pracowniczymi.

Metody – założenia – stosowane w modelu terapii TSR

Jak terapia TSR wygląda w praktyce? Najważniejsze założenia TSR można sprowadzić do tzw. filozofii centralnej, która ma zastosowanie zarówno do terapeutów, jak i ich klientów. Filozofia ta zawarta jest w trzech prostych regułach:

1. Jeżeli coś nie jest zepsute, nie naprawiaj tego

Według tego założenia nie powinniśmy zmieniać czegoś, co do tej pory się sprawdza i daje rezultaty. Jeśli np. zauważymy, że konkretne zachowania dają nam ulgę, nie zmieniajmy tego.

2. Jeżeli coś działa, stosuj to częściej

Według tej zasady warto częściej powtarzać działania, które okazują się korzystne i dostarczają konstruktywnych rozwiązań. Jeżeli np. rozmowy okazują się pomocne w znalezieniu rozwiązania, rozmawiajmy częściej. Jeśli słuchanie muzyki pozwala na lepszą koncentrację – słuchajmy jej częściej itp.

3. Jeżeli coś nie zadziałało, nie rób tego więcej

Zasada ta bazuje na umiejętności określania tego, co nie daje efektów. Według niej powinniśmy zaprzestać działań nieskutecznych, które jedynie zabierają naszą energię, a zamiast tego należy podjąć inne rozwiązania, które coś zmienią.

Klucz do sukcesu: dokonanie małej zmiany powoduje kolejne

Wystarczy nawet najmniejsza zmiana do tego, aby zainicjować rozwiązanie – warto więc stawiać małe cele, a nie duże, których osiągnięcie wydaje się zbyt dalekie. Często przeszkodą w terapii jest właśnie zbyt wygórowane oczekiwanie – a stawiają je sami pacjenci, ale także terapeuci. A nie od dziś wiadomo, że skuteczne są zmiany wdrażane małymi krokami. Milton Erickson użył trafnej metafory na ten temat:„mała zmiana jest jak śnieżna kula, która puszczona w ruch ze wzniesienia zaczyna rosnąć i wówczas można usunąć się na bok, a kula będzie żyć swoim życiem”. Zadaniem terapeuty jest więc w TSR pomoc klientowi w zainicjowaniu małej zmiany, a także stworzenie okoliczności do tego, aby pacjent mógł dalej podejmować się kolejnych zmian, dążąc do postawionych sobie celów.

Terapia skoncentrowana na rozwiązaniach zwiększa poczucie własnej wartości

Jak podkreślają zwolennicy TSR, zmiany poczynione podczas terapii mają charakter trwały, permanentny. Dla pacjenta wszystko się zmienia. W trakcie terapii bowiem, przewiduje się koncentrację na tym, co już udało się pacjentowi i w jaki sposób. Jest wiele odwołań do przeszłości i wyjątków, które sprawiały, że pacjent osiągnął sukces. Podkreśla się wówczas jego mocne strony, chwali dotychczasowe rozwiązania, które doprowadziły do sukcesu. Z kolei mocna koncentracja na teraźniejszości i przyszłości, pozwala na sprecyzowanie rzeczywistych potrzeb pacjenta. I to właśnie potrzeby, a nie problemy, wyznaczają kierunek terapii. Potrzeby pokazują też często cele do osiągnięcia i tym samym wzmacniają zmianę w odpowiednim kierunku. Pacjent znając swoje potrzeby, ma więc także postawione cele. Klient również sam dochodzi do rozwiązania, ponieważ tylko on dysponuje odpowiednimi zasobami do osiągnięcia postawionych celów. Rozwiązanie nie jest więc w żaden sposób narzucone z góry – nie dojdzie więc do mechanizmu wyparcia, co okazuje się bardzo skuteczne i prowadzi do trwałych, pozytywnych skutków terapii. Pacjent ostatecznie sam uczy się podkreślać swoje mocne strony, skupiać się na pozytywach, a całą energię przeznaczać na działanie w celu zmiany i osiągnięcia sukcesu. To trwała zmiana, której podstawą jest budowanie poczucia własnej wartości i poczucia posiadania wielu możliwości.

Wybrane techniki stosowane w TSR

• Skalowanie (odniesienie do aktualnej sytuacji pacjenta i do stanu pożądanego w przyszłości, stosując skalę od 1 do 10, gdzie 1 oznacza problem utrudniający funkcjonowanie, a 10 oznacza, że problem nie istnieje).
• Komplementowanie (wzmocnienie tych obszarów psychiki klienta, które sprawiają, że czuje się on silniejszy; to tzw. wzmacnianie poczucia posiadani zasobów do podjęcia zmiany i osiągnięcia celu).
• Przeformułowanie – reframing (technika ta przekuwa negatywne sądy o sobie samym, na skojarzenia pozytywne; np. proponuje się mówić, że jest się energicznym czy żywiołowym, zamiast że jest się nerwowym).
• Pytanie o cud (to bardzo spektakularna technika stosowana w TSR; uruchamia kreatywność klienta, wzmacnia motywację i zdolność do oceny sytuacji; pozwala na wizualizację przyszłości, gdzie nie pojawiają się żadne problemy; dzięki umiejętnemu zastosowaniu tej techniki przez terapeutę, pacjent lepiej radzi sobie z wieloma poruszanymi problemami).

Dlaczego terapia skoncentrowana na rozwiązaniach jest skuteczna? Posłuchaj podcastu

Źródła naukowe

• Kosman T., Założenia terapii skoncentrowanej na rozwiązaniach, „Warmińsko-Mazurski Kwartalnik Naukowy” 2013, nr 1.
• Red. naczelna Krasiejko I. „ Rozwiązania” 2018, nr 3 - artykuły różnych autorów.
• Świtek T., Praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach [w:] Klient ekspertem. Podejście skoncentrowane na rozwiązaniach w pracy socjalnej i edukacji, red. J. Kienhuis, T. Świtek, Kraków 2007.