Histamina – objawy nietolerancji, związek z alergią, badania

Czym jest histamina?

Histamina pod względem chemicznym to amina biogenna wytwarzana w:

• komórkach tucznych,

• płytkach krwi,

• komórkach enterochromafinowych,

• neuronach histaminergicznych,

• bazofilach

podczas reakcji układu immunologicznego, mającej na celu zwiększenie przepływu krwi w organizmie. Histamina pełni ważną rolę w ludzkim ciele. Bierze m.in. udział w reakcjach zapalnych, alergicznych, patofizjologii chorób atopowych. Jest też neuroprzekaźnikiem. Stymuluje ponadto produkcję kwasu solnego. Niestety, w niektórych przypadkach zbyt duże dawki histaminy mogą doprowadzić do jej nietolerancji, co z kolei przekłada się na poważne dla zdrowia konsekwencje.

W organizmie człowieka histamina jest syntetyzowana z histydyny, a jej największe ilości znajdują się w skórze, a także w błonach śluzowych: jelit, żołądka, nosa. Magazynowana jest w postaci nieczynnej w granulocytach zasadochłonnych (bazofilach) i mastocytów, czyli komórek tucznych, które znajdują się w tkance łącznej (zwłaszcza w okolicach naczyń krwionośnych, limfatycznych i nerwów). W żołądku histamina występuje w histaminocytach. Z kolei w OUN znajduje się z neuronach histaminergicznych. Z tych lokalizacji histamina może być uwalniana podczas reakcji zapalnej.*

Co prowadzi do uwalniania histaminy? Proces ten powodują czynniki, które niszczą błony komórek tucznych magazynujących hiastaminę (czyli np. pod wpływem zmian pH, wskutek zimna itd.). Uwalnianie histaminy może ponadto zapoczątkować reakcja antygenu z przeciwciałami. Histamina uwolniona z tkanek zaczyna wiązać się ze swoistymi receptorami, po czym ulega przemianie do produktów nieczynnych. Następnie przenika do naczyń krwionośnych, jej poziom rośnie w ciągu 2,5-5 minut, po czym powraca do poziomu wyjściowego po upływie ok. 15-30 minut.

*Należy zaznaczyć, że histamina występuje nie tylko w ciele człowieka, ale i wielu produktach spożywczych.

Rola w organizmie i działanie histaminy

Gdy dochodzi do reakcji antygenu z przeciwciałami, która ma miejsce we krwi człowieka pod wpływem czynników ją wyzwalających (czyli niszczących błonę komórki tucznej, która magazynuje histaminę), dochodzi do uwolnienia histaminy i rozwoju stanu zapalnego.

Działanie histaminy opiera się na stymulowaniu receptorów: H1, H2, H3, H4, przy czym jest ono uzależnione od typu receptora, z jakim się zetknie. I tak kolejno:

• w wyniku połączenia histaminy z receptorem H1 może dojść do:

  • skurczu mięśni gładkich oskrzeli (jest to charakterystyczne w przebiegu astmy),

  • skurczu mięśni gładkich przewodu pokarmowego,

  • wzrostu przepuszczalności naczyń krwionośnych i żylnych zawłośniczkowych, rozszerzenia naczyń krwionośnych, spadku ciśnienia krwi, zaczerwienienia, obrzęków, krostek i innych zmian skórnych, bąbli,

  • skurczu macicy (u ciężarnych grozi to poronieniem lub porodem przedwczesnym);

• w wyniku połączenia histaminy z receptorem H2 może dojść do:

  • przyspieszenia tętna,

  • zwiększenia wydajności serca,

  • zmniejszenia poziomu cytokiny TNF-alfa (cytokina prozapalna),

  • zwiększenia produkcji interleukiny 16,

  • rozkurczy mięśni gładkich,

  • zwiększonej produkcji soku żołądkowego;

• w wyniku połączenia histaminy z receptorem H3 może dojść do:

  • zahamowaniem działania pompy sodowopotasowej,

  • zmianami wydzielania neuroprzekaźników (m.in. serotoniny) i katecholamin (np. dopaminy),

  • zmniejszeniem stężenia wewnątrzkomórkowego jonów wapnia;

• w wyniku połączenia histaminy z receptorem H4 może dojść do:

  • modulacji reakcji alergicznej,

  • większego uwalniania interleukiny 16,

  • większej proliferacji, a także migracji komórek tucznych.

Histamina a reakcja alergiczna

Co wspólnego ma histamina z alergią? Histamina bierze udział w zapaleniu alergicznym w roli mediatora prozapalnego – dotyczy to zarówno wczesnej fazy, jak i późnej. Wpływa ponadto prawdopodobnie także na dość odległe następstwa w postaci np. przebudowy dróg oddechowych.

Podczas reakcji alergicznej natychmiastowej, główną rolę pełni proces aktywacji receptora H1. W wyniku kontaktu z alergenem dochodzi do uwolnienia się histaminy z ziarnistości komórek odpornościowych (np. mastocytów), co prowadzi do silnego podrażnienia błon śluzowych jelit, nosa, oskrzeli i płuc, a także silnego podrażnienia skóry. Może dojść np. do: kataru siennego, astmy, pokrzywki skórnej, biegunki, wstrząsu anafilaktycznego.

Histamina odpowiada za wystąpienie objawów:

• alergii wziewnej oraz skórnej – powoduje zaczerwienienie, stan zapalny, obrzęki (nosa, gardła, oskrzeli), bąble na skórze, świąd, doznania bólowe;

• alergii pokarmowej – obecność histaminy w jelitach prowadzi do skurczu mięśni gładkich oraz zwiększonego wydzielania soków trawiennych, a w wyniku podrażnienia, błona śluzowa jelita cienkiego reaguje stanem zapalnym – co skutkuje zwykle biegunką;

• astmy – nagłe uwolnienie histaminy może spowodować groźny dla życia obrzęk krtani, tchawicy, a nawet płuc;

• przewlekłej alergii – dotyczy np. całorocznego alergicznego nieżytu nosa – w wyniku stale uwalnianej histaminy zwiększa się przepuszczalność naczyń krwionośnych, ponieważ wciąż drażnione są receptory histaminowe H1. Powoduje to przewlekły stan zapalny oraz stopniową degenerację okolicznych tkanek;

• anafilaksji – w momencie przekroczenia progu ilościowego histamina trafia do krążenia i może powodować groźne dla życia reakcje ogólnoustrojowe, które objawiają się m.in. gwałtownym spadkiem ciśnienia krwi, przyspieszeniem akcji serca, a nawet zgonem.

Histamina może również ingerować we właściwości błony komórkowej, przez co do wnętrz komórek trafia zbyt wiele jonów wapnia czy sodu. Konsekwencją tego mogą być nadmierne skurcze mięśni oskrzeli i inne stany zagrożenia życia.

Przyczyny nietolerancji histaminy

Na szczęście większość zdrowych osób nie ucierpi w wyniku narażenia na znaczne ilości histaminy. Według Amerykańskiej Agencji Leków dopiero spożycie ponad 500 mg histaminy na kg może wyzwolić u zdrowych osób konsekwencje w postaci zespołu pohistaminowego, który wiąże się z przekroczeniem możliwości rozkładu histaminy i zatruciem histaminowym. Istnieje jednak grupa osób, dla których spożycie o wiele mniejszych dawek histaminy może prowadzić do rozwoju nietolerancji histaminy, czyli reakcji pseudoalergicznej. Przyczyną tego jest przede wszystkim zmniejszona aktywność jelitowa diaminooksydazy (DAO), która odpowiada za rozkład histaminy. Jakie są przyczyny obniżenia aktywności DAO? Jest ich kilka:

• uszkodzenie komórek jelita (np. w wyniku chorób nowotworowych jelita grubego, enteropatii alergicznej, zakażeń, chorób zapalnych jelit – wrzodziejącego zapalenia jelita grubego czy choroby Leśniowskiego-Crohna),

• polimorfizm genetyczny, w wyniku którego obniżona jest aktywność DAO,

• przewlekła pokrzywka skórna,

• przewlekła choroba nerek,

• choroby wątroby,

• niedobór substancji kofaktorowych DAO, czyli cynku, miedzi, witaminy B6 i witaminy C,

• stosowanie leków, które są inhibitorami DAO (np. izoniazyd),

• stosowanie inhibitorów MAO (leki przeciwdepresyjne),

• zaburzona specyfika endogennej produkcji histaminy w organizmie (dochodzi do tego w wyniku alergii, krwawienia z przewodu pokarmowego, mastocydozy, spożycia histaminy z alkoholem itd.).

Nietolerancja histaminy a alergia

Istotne jest nadmienić, że nietolerancja histaminy nie ma nic wspólnego z reakcją alergiczną, która jest wynikiem odpowiedzi układu immunologicznego. Nietolerancja histaminy pojawia się w wyniku braku enzymów rozkładających histaminę pochodzącą z produktów spożywczych (chodzi głównie o DAO oraz HNMT). Zwykle nietolerancja histaminy wiąże się z brakiem diaminooksydazy – wówczas histamina odkłada się w organizmie i przedostaje do krwiobiegu przez błony śluzowe, powodując objawy podobne do objawów alergicznych.

Nietolerancja histaminy może być wrodzona lub nabyta – np. pojawić się w wyniku choroby, stresu, niedoborów witamin.

Nietolerancja histaminy czy alergia?

Jeśli chcemy mieć pewność, czy mamy do czynienia z alergią czy nietolerancją histaminy, powinniśmy wykonać badania z krwi, dzięki którym możliwe jest określenie aktywności enzymu DAO. Badanie to najlepiej zrobić po spożyciu danych pokarmów zawierających histaminę. Warto przy tym nadmienić, że nie ma takiego pojęcia jak alergia na histaminę – jej wysokie stężenie nie prowadzi bowiem do reakcji immunologicznej, ale daje objawy zbliżone do objawów alergii. Jest to wówczas niealergiczna nadwrażliwość na histaminę. Ponadto objawy alergii ustępują nagle, a objawy nietolerancji histaminy mogą być rozłożone w czasie.

Nietolerancja histaminy – objawy

Nietolerancja histaminy objawia się po spożyciu pokarmów zawierających histaminę, gdyż jest to nadwrażliwość na pokarmy, której towarzyszą objawy wywołane spożyciem histaminy w dawce standardowo dobrze tolerowanej przez zdrowe osoby. Objawy nietolerancji histaminy to m.in.:

• czerwone plamy na skórze,

• wysypka na skórze, pokrzywka, krostki, świąd,

• opuchlizna i obrzęki,

• wodnisty katar,

• kichanie,

• uczucie zmęczenia,

• zaburzenia rytmu serca,

• bóle głowy,

• nadmierne łzawienie oczu,

• refluks,

• wysokie ciśnienie krwi,

• bóle brzucha,

• zaparcia i wzdęcia,

• zawroty głowy,

• zaburzenia miesiączkowania.

Powyższe objawy mogą pojawiać się wybiórczo i mieć różne nasilenie. Istotna jest przy tym dawka, jaka wywołuje nadwrażliwość.

Nietolerancja histaminy a Atopowe Zapalenie Skóry (AZS)

Atopowe zapalenie skóry (AZS) to choroba mająca przyczynę immunologiczną, alergiczną oraz genetyczną. Objawia się suchością skóry, swędzeniem, skłonnością do podrażnień. Coraz częściej spotyka się ponadto głosy mówiące o związku atopowego zapalenia skóry z nietolerancją histaminy. Jak jest w rzeczywistości? Atopowe zapalenie skóry daje objawy, które mogą się nasilać pod wpływem różnych czynników. Jednym z takich czynników jest stres, który powoduje wzrost stężenia histaminy, co z kolei może powodować objawy związane z nietolerancją tego związku.

Atopowe zapalenie skóry (AZS), czyli schorzenie o podłożu immunologicznym, genetycznym i alergicznym objawiającym się swędzącą, suchą i skłonną do podrażnień skórą. Co ciekawe coraz częściej słychać głosy o powiązaniu AZS z nietolerancją histaminy. Dlatego też w leczeniu atopowego zapalenia skóry często stosuje się leki przeciwhistaminowe – mają one blokować uczucie świądu i stanowi leczenie wspomagające.

Badania na nietolerancję histaminy

Jak potwierdzić lub wykluczyć nietolerancję histaminy? Jak wspomniałam wyżej, można wykonać odpowiednie badania. Konieczny jest także wywiad lekarski, podczas którego lekarz dopyta o spożywane posiłki, czas wystąpienia objawów od spożycia posiłku oraz czas ich ustąpienia, przyjmowane leki obniżające aktywność DAO oraz reakcję na stosowanie leków przeciwhistaminowych.

Jeśli będą ku temu wskazania, lekarz zapewne zaleci następujące badania:

• pomiar aktywności enzymu diaminooksydazy (DAO) z krwi,

• doustna podwójnie ślepa próba prowokacji histaminą,

• badanie genetyczne w kierunku polimorfizmów w genie DAO,

• oznaczenie stężenia HNMT i prostaglandyny D2 w moczu oraz oznaczenie stężenia tryptazy w osoczu (w celu wykluczenia anafilaksji i mastocytozy),

• oznaczenie stężenia chromagraniny we krwi oraz oznaczenie stężenia kwasu 5-hydroksyindolooctowego i metanefryn w moczu (w celu wykluczenia zespołu rakowiaka i guza chromochłonnego).

Ponadto konieczne jest wykluczenie zaburzeń, które mogą mieć podobny przebieg do nietolerancji histaminy, czyli alergii pokarmowych, celiakii, nietolerancji laktozy.

Leczenie objawów nietolerancji histaminy

Nietolerancja histaminy jest niekiedy stanem groźnym dla życia. Na rynku dostępne są jednak preparaty, który pomagają zapobiec objawom nietolerancji i je leczyć – to leki antyhistaminowe. Leki te są odwracalnymi i konkurencyjnymi blokerami receptora H1, przy czym nie mają wpływu na receptor H2. Spośród nich wyróżnia się następujące grupy leków:

• leki przeciwhistaminowe I generacji – nie działają selektywnie, ale także na inne receptory oraz łatwo trafiają do OUN (ośrodkowego układu nerwowego). Z tego powodu mogą powodować szereg niekorzystnych skutków ubocznych, takich jak senność, otępienie. Mają ponadto działanie przeciwwymiotne i uspokajające, a niektóre mogą dodatkowo działać miejscowo znieczulająco. Leki przeciwhistaminowe I generacji ogólnie skutecznie łagodzą miejscowe objawy alergiczne, takie jak bąble, świąd skóry, wysypka, obrzęki. Nie są jednak zbyt skuteczne w innych objawach – ze strony błon śluzowych, takich jak alergiczny nieżyt nosa czy astma oskrzelowa;

• leki przeciwhistaminowe II generacji – to blokery receptorów H1, które działają selektywnie, czyli nie blokują innych receptorów, w tym cholinergicznych i pozostałych receptorów układu nerwowego obwodowego i centralnego. Ich stosowanie nie wywołuje również sedacji oraz szeregu innych efektów niepożądanych, jak w przypadku leków I generacji. Leki tego rodzaju są skuteczne w leczeniu objawowym alergicznego nieżytu nosa, zapalenia spojówek, pokrzywki. Wykazują się ponadto długim biologicznym okresem półtrwania i działania – szczególnie podczas regularnego stosowania leku.

Na rynku dostępne są leki przeciwalergiczne i antyhistaminowe, zawierające m.in. takie substancje, jak cetyryzyna, hydroksyzyna, klemastyna i loratadyna. Wśród leków I generacji popularne są:

• Atarax,

• Clemastinum WZF.

Popularne leki II generacji to np.:

• Alermed,

• Contrahist,

• Loratan.

Poza powyższymi, w aptekach można kupić leki przeciwhistaminowe OTC, takie jak Allegra, Zyrtec UCB czy Aleric Deslo Active.

Dobór leku powinien być przeprowadzony przez lekarza, podobnie jak stosowana dawka i częstotliwość przyjmowania preparatu.

Histamina - jaka ilość może doprowadzić do nietolerancji i zatrucia?

Histamina pochodząca z żywności może wywołać pseudoalergiczną reakcję u wrażliwych osób w dawce 5-10 mg. Natomiast objawy zatrucia mogą pojawić się przy dawce histaminy w żywności powyżej 50 mg/kg produktu. Do objawów zatrucia zalicza się: ból głowy, zaczerwienienie skóry twarzy i szyi, pokrzywka, uczucie pieczenia ust, swędzenie skóry. Przy dawce powyżej 200 mg histaminy na 1 kg produktu, objawy są nasilone i dochodzą kolejne – o ostrym przebiegu, takie jak obniżenie ciśnienia krwi, zaburzenia oddychania, częstoskurcz.

Najwięcej zatruć pokarmowych histaminą pochodzącą z żywności odnotowano w wyniku spożycia produktów rybnych, takich jak makrele, śledzie, sardynki i tuńczyki. Przypadki zatrucia są również częste w przypadku spożycia serów dojrzewających.

Co zawiera histaminę?

Dieta w nietolerancji histaminy powinna przede wszystkim bazować na eliminacji lub znacznym ograniczeniu produktów, które zawierają histaminę. Istotna jest także eliminacja leków oraz produktów, które mogą blokować enzym odpowiedzialny za rozkład histaminy, czyli enzym DAO. W czym znajduje się histamina? Produkty zawierające histaminę to m.in.:

• sery żółte,

• sery pleśniowe,

• fermentowane produkty mleczne (jogurty, kefiry),

• produkty fermentowane pochodzenia roślinnego (np. ogórki kiszone, zakwas, buraczki kiszone),

• przetworzone produkty mięsne,

• surowe i dojrzewające produkty mięsne,

• ryby wędzone i w puszkach,

• alkohol (wino, cydr, piwo),

• szpinak,

• awokado,

• owoce suszone,

• skorupiaki,

• bakłażan,

• drożdże.

Histamina zawarta w produktach spożywczych to ważny aspekt diety antyhistaminowej, który ma wpływ na zahamowanie objawów nietolerancji histaminy. Są jednak także produkty, które mogą zwiększać uwalnianie histaminy – należałoby zatem także ich unikać. Produkty, które wpływają na uwalnianie histaminy i które trzeba ograniczyć, to np.:

• kakao,

• banany,

• pomidory,

• czekolada,

• owoce cytrusowe,

• orzechy,

• kiełki pszenicy,

• papaja,

• fasola,

• alkohol.

Ponadto dieta podczas nietolerancji histaminy powinna także nie uwzględniać produktów wysoko przetworzonych. Powinniśmy skupić się najlepiej na wyborze żywności naturalnej ekologicznego pochodzenia. Istotne jest również unikanie produktów zawierających kofeinę – ta może hamować produkcję enzymu DAO. Dodatkowo warto wiedzieć, czas przechowywania wpływa na stężenie amin biogennych w produktach – wraz z czasem jest ono wyższe.

Ponadto, wiele dodatków do żywności może znacząco wzmagać wyzwalanie histaminy w organizmie. To m.in. wzmacniacze smaku, stabilizatory smaku, salicylany. Szczególnie niebezpieczne są:

• barwniki (E 102 – tartrazyna, E 122 – azorubina, E 123 – amarant, E 127, erytrozyna),

• przeciwutleniacze (E 338 – kwas fosforowy, E 339/341 – fosforany, E 320, E 321 – BHA i BHT),

• substancje słodzące i enzymy (E 951 – aspartam, E 954 – sacharyn, E 1105 – lizozym),

• regulatory kwasowości (E 285 – boraks),

• wzmacniacze smaku (E 620 – kwas glutaminowy oraz wszelkie glutaminiany oznaczone symbolami E 621-625).

Dieta antyhistaminowa w nietolerancji histaminy + JADŁOSPIS

Mając na uwadze powyższe, dieta antyhistaminowa powinna polegać na wykluczeniu produktów, które:

• zawierają duże ilości histaminy,

• są inhibitorami enzymu rozkładającego histaminę (DAO),

• mają właściwości stymulujące wydzielanie histaminy w organizmie.

Dieta antyhistaminowa powinna zawierać przede wszystkim produkty świeże. Powinno się wykluczyć sery pleśniowe i mięsne produkty długo dojrzewające. Z ryb można wybrać flądrę, dorsza, okonia, pstrąga i morszczuka, przy czym powinny być one spożywane świeże lub zamrożone jak najszybciej po złowieniu. Dozwolona jest duża ilość owoców i warzyw, z pewnymi wyjątkami, takimi jak truskawki, owoce cytrusowe, banany, kiwi, papaja, pomidor, szpinak, bakłażan, awokado. Poniżej przedstawiam w punktach, co powinna zawierać dieta przy nietolerancji histaminy:

• produkty świeże, o jak najniższym stopniu przetworzenia,

• produkty pochodzenia ekologicznego, szczególnie jaja i mięso,

• świeże warzywa za wyjątkiem szpinaku, pomidorów, bakłażana, awokado,

• świeże owoce za wyjątkiem owoców cytrusowych, suszonych, bananów, truskawek, kiwi,

• produkty zbożowe bezglutenowe – komosa ryżowa, ryż, kasza jaglana i gryczana,

• oleje roślinne – olej lniany, oliwa z oliwek, olej rzepakowy,

• napoje roślinne – np. woda kokosowa, mleko migdałowe.

Należy zastosować powyższe zasady, przy czym trzeba pamiętać, że dieta w nietolerancji histaminy powinna być ułożona indywidualnie – najlepiej przez dietetyka, aby była dostosowana do progu tolerancji na histaminę. Poniżej przedstawiam przykładowe posiłki diety antyhistaminowej:

Śniadania:

• pieczywo bez drożdży, margaryna wysokiej jakości, twarożek z warzywami,

• jajecznica ze szczypiorkiem,

• płatki owsiane z owocami i serek wiejski na słodko.

Obiady:

• warzywa gotowane z chudym mięsem lub białą rybą i ryżem,

• ryba w ziołach z grilla plus kasza z pełnego ziarna,

• ryż z warzywami i polędwicą,

• makaron z filetem z indyka, marchewką i selerem,

• zupa dyniowa.

Kolacje:

• kanapki na pieczywie bez drożdży z dodatkiem warzyw,

• owoce z jogurtem naturalnymi,

• wafle ryżowe,

• sałatki.

Suplementy a nietolerancja histaminy

Niedobór pewnych składników, które sprzyjają działaniu enzymu DAO, może wpływać na zmniejszenie tolerancji organizmu na histaminę. Do takich składników należą m.in.: cynk, miedź, witamina B6 oraz witamina C. Podczas nietolerancji histaminy zaleca się zatem profilaktyczne przyjmowanie witaminy B6 i witaminy C, oczywiście w dopuszczalnych dawkach. Witamina B6 jest istotna w metabolizmie aminokwasów, natomiast witamina C ma zdolność zmniejszania niekorzystnych skutków nadmiaru histaminy. Należy jednak pamiętać, że sumplementacja czy leki przeciwhistaminowe powinny stanowić jedynie uzupełnienie terapii dietą antyhistaminową, a nie ją zastępować.

Bibliografia

• Jakubiak G., Aktywność biologiczna histaminy i farmakologiczne możliwości jej modyfikacji, Nauki Przyrodnicze, 4/2017.

• Kacik J., Wawrzyniak A., Rakowska M., Kalicki B., Objawy pseudoalergii a zaburzenia metabolizmu histaminy, Pediatria i Medycyna Rodzinna, 3/2016.

• Karpińska-Gasztoł E., Gutowska M., Zdunowski P., Zgliczyński W., Zaczerwienienie twarzy – problem interdyscyplinarny. Nietolerancja histaminy w przebiegu niedoboru diaminooksydazy, Postępy Nauk Medycznych, 12/2014.

• Piwowarek K.Ł., Kruszewski J.: Nietolerancja histaminy. Med. Prakt. 2017, 4: 117–121.