Grypa - co to za wirus? Cechy charakterystyczne
Wirus grypy należy do wirusów RNA. Wyróżnia się 3 typy wirusa grypy, wywołujące zakażenia u ludzi: typ A, B oraz C. Istnieje także typ D, który wywołuje z kolei zakażenia u zwierząt. Genomem wirusa jest siedem lub osiem połączonych ze sobą segmentów kwasu RNA (rybonukleinowego). W części rdzenia wirusa znajduje się jednociowy RNA oraz antygen nukleoproteinowy (NP), który jest rozpuszczalny. I właśnie różnorodna budowa tego antygenu jest istotą podziału wirusa grypy na konkretne typy. U ludzi epidemiczne zachorowania mogą wywoływać typy A oraz B.
Grypa: wirus typu A, B, C lub D
- Wirus typu A: może być źródłem zakażenia grypą u człowieka oraz niektórych innych ssaków (świni, fok, koni, wielorybów, norek) i ptaków. Zachorowania u człowieka zwykle powodują podtypy H1N1, H1N2 oraz H3N2, a także ich kolejne warianty powstające w wyniku mutacji punktowych. Wirus grypy typu A jest głównym sprawcą występowania powtarzających się zakażeń grypą, przybierających postać epidemii lub pandemii.
- Wirus typu B: grypa spowodowana tym typem wirusa z reguły jest o wiele łagodniejsza. Zachorowania wywołane tym wirusem czasami przyjmują postać epidemii, którą obserwuje się zwykle co 2-3 lata.
- Wirus typu C: zwykle powoduje zachorowania na grypę u dzieci. Występuje dość często i zwykle ma postać łagodną.
- Wirus typu D: obecnie nie są znane przypadki zachorować na grypę u człowieka, które byłyby wywołane tym typem wirusa, jednak co ciekawe, w organizmie człowieka wykryto występowania przeciwciał przeciwko wirusowi grypy typu D.
Zmienność antygenowa wirusa grypy
Wirusy grypy bardzo szybko ulegają różnym przemianom antygenowym, które występują na drodze przesunięcia lub skoku antygenowego. Zmiany te powodują powstawanie nowych wariantów antygenowych wirusa i to właśnie jest przyczyną trudności w walce z wirusem grypy. Corocznie konieczna jest zmiana szczepionki przeciwgrypowej, ponieważ wytworzone w organizmie przeciwciała przeciwko „starym” wirusom, stają się nieskuteczne w walce z różnymi nowymi mutacjami grypy. Co ważne w tym temacie, to również fakt, że wirusy grypy typu A mogą krążyć między zwierzętami a człowiekiem. Przy bliskich kontaktach ze zwierzętami (np. hodowla lub zjadanie) może dodatkowo powstać nowy podtyp wirusa, do czego – jak pokazuje historia – dochodzi co kilka lub kilkadziesiąt lat. W XX wieku właśnie tego rodzaju podtyp wirusa grypy typu A, był powodem pandemii grypy.
Epidemiologia grypy w Polsce i na świecie
Według danych WHO (Światowej Organizacji Zdrowia) na świecie na grypę choruje od 5 do 10% osób dorosłych oraz 20-30% dzieci. Spośród osób zakażonych wirusem grypy umiera około 300 000 – 650 000 osób. W USA przykładowo, szacuje się, że grypa powoduje zakażenie nawet 20% całej populacji, a dane z sezonu grypy 2018/2019 pokazują, że wówczas na grypę w USA hospitalizowano z powodu grypy aż do 650 000 osób, z czego doszło do 65 000 zgonów.
W Polsce niezmiennie szczyt zachorowań na grupę przypada na początek roku, zwłaszcza na miesiące: luty i marzec. Niemal połowa zachorowań dotyczy dzieci, które nie ukończyły 14. roku życia. Poniższa tabela pokazuje liczbę odnotowanych przypadków grypy na przestrzeni lat 2010-2018 w Polsce, z podziałem na ogólną liczbę przypadków oraz na liczbę zachorowań u dzieci do lat 14.
Grypa a czynniki ryzyka
Na ryzyko zakażenia grypą oraz wystąpienia powikłań, największy wpływ ma stan odpornościowy pacjenta wynikający z jego naturalnej odpowiedzi immunologicznej lub z zastosowanego szczepienia na grypę; ogólny stan zdrowia i obciążenie przewlekłymi chorobami; wiek; status społeczny oraz ekonomiczny. Dotychczasowe badania pokazują, że ryzykiem ciężkich powikłań najbardziej obarczone są dzieci do 5. roku życia, osoby po 65. roku życia, kobiety w ciąży, osoby z chorobami przewlekłymi oraz osoby ze zmniejszoną odpornością (np. podczas chemioterapii czy po przeszczepach).
Jaka jest zakaźność oraz drogi zakażenia grypą?
Głównym źródłem zakażenia grypą jest droga kropelkowa. Wirusem możemy się zakazić poprzez wdychanie wydzieliny z dróg oddechowych osób już zakażonych. Wydzielina ta wydostaje się na zewnątrz podczas kichania, kaszlu i mówienia. Wirusem można zakazić się też przez kontakt z przedmiotami, których dotykały osoby zakażone grypą.
Czas inkubacji wirusa grypy jest bardzo krótki – wynosi zwykle 1-2 dni – ale może wydłużyć się do 4 dni (rzadko). Okres zakaźności jest zróżnicowany i zależy m.in. od wieku oraz odporności (u osób dorosłych zwykle 6 dni, u dzieci 10 dni, a u osób z upośledzeniem odporności – nawet kilka tygodni lub miesięcy).
Po wniknięciu do organizmu, wirus zaczyna się rozmnażać w górnych drogach oddechowych. Następnie wirus przedostaje się do niższych odcinków układy oddechowego. Powoduje uszkodzenie rzęsków oraz komórek kubkowych w drogach oddechowych, ułatwia działanie patogenom bakteryjnym – a to może prowadzić do bardzo ciężkich chorób, takich jak zapalenie płuc przebiegające z martwicą komórek nabłonkowych znajdujących się w oskrzelikach.
Objawy grypy a przeziębienia – jak odróżnić?
Grypa powoduje szereg objawów, m.in. suchy kaszel, gorączkę powyżej 38 stopni, bóle mięśni/głowy/stawów, katar, dreszcze, złe samopoczucie, brak apetytu, ból gardła, kichanie, biegunkę, nudności, wymioty, senność. U niemowląt dodatkowo może wystąpić niechęć do jedzenia, zaburzenia oddychania, apatia. Zwykle powyższe objawy ustępują po ok. 7 dniach. Dłużej jednak mogą utrzymywać objawy typu kaszel (do 2 tygodni), poczucie osłabienia.
Często grypa mylona jest ze zwykłym przeziębieniem. Jak odróżnić te dwie dolegliwości? Poniższa tabela wyjaśnia wszelkie różnice i będzie pomocna w odpowiednim rozpoznaniu choroby.
| Cechy charakterystyczne | Grypa | Przeziębienie |
| początek choroby | nagły, objawy ostre | powolny, objawy łagodne |
| temperatura ciała | wysoka (>38°C) | zwykle nieznacznie podwyższona |
| dolegliwości mięśniowo-stawowe | bardzo często, nasilone | rzadko, nieznaczne |
| ból głowy | bardzo często | rzadko |
| samopoczucie | bardzo złe | umiarkowanie złe |
| katar | często | bardzo często |
| suchy kaszel | często | rzadko |
| chrypka | rzadko | często |
| ból gardła | rzadko | często |
| brak apetytu | często | rzadko |
| zmniejszona możliwość podejmowania codziennych aktywności | znacznie | nieznacznie |
| powikłania | często | rzadko |
| kontakt z chorym na grypę w wywiadzie | często | rzadko |
| możliwość zastosowania swoistej immunoprofilaktyki | tak | nie |
Jakie są powikłania grypy?
Grypa może powodować wiele konsekwencji. To zarówno niekorzystne skutki społeczne (np. obciążenie służby zdrowia w czasie epidemii/pandemii), ekonomiczne (koszty hospitalizacji, absencja zawodowa, koszty leczenia farmakologicznego) a także zdrowotne. Jeśli chodzi o skutki zdrowotne, jest ich naprawdę wiele – a kilka z nich prowadzi do poważnych powikłań. W niektórych przypadkach może nawet dojść do śmierci. Poniżej wypisujemy najważniejsze skutki grypy dla ludzkiego organizmu.
| Powikłanie | Możliwe skutki zdrowotne |
| Zapalenie płuc (pierwotne lub wtórne) | Wysięk w jamie opłucnowej lub ostra niewydolnosć oddechowa |
| Zapalenie górnych dróg oddechowych | Wtórne zapalenia gardła, zapalenie błędnika, ryzyko trwałego ubytku słuchu, niewydolność oddechowa, niewydolność krążeniowa, odoskrzelowe zapalenie płuc, obturacja dróg oddechowych, wtórne zakażenia bakteryjne |
| Zapalenie mięśnia sercowego | Niewydolność krążeniowa, zaburzenia rytmu serca |
| Zapalenie mięśni | Niewydolność nerek, mioglobinuria |
| Powikłania położnicze | Przedwczesne porody, poronienia, wady cewy nerwowej |
| Zapalenia mózgu lub opon mózgowo-rdzeniowych | Obrzęk mózgu, trwałe następstwa neurologiczne, zaburzenia świadomości, występowanie drgawek, porażenia nerwów |
| Zapalenie nerwów obwodowych | Porażenia i niedowłady |
| Zapalenie nerek | Niewydolność nerek |
| Posocznica | Niewydolność wielonarządowa, wstrząs septyczny |
| Zaostrzenie chorób przewlekłych | Trwałe nasilenie objawów chorób przewlekłych, a ciężkich przypadkach zgon pacjenta |
Szczepienia ochronne na grypę
Grypie można skutecznie zapobiegać poprzez stosowanie metod takich, jak szczepienia ochronne, przyjmowanie leków przeciwwirusowych, izolacja chorych na grypę do czasu wyzdrowienia, a także przestrzeganie zasad higieny (częste mycie rąk, zakrywanie ust przy kichaniu itp.).
Szczepienia są najlepszą profilaktyką przeciwko zakażeniu wirusem grypy. Szczepionka przeciwgrypowa zawiera antygeny różnych szczepów wirusa. Np. w Polsce w sezonie 2018/2019 stosowano szczepionki czterowalentne z dwoma szczepami wirusa A oraz dwoma szczepami wirusa B. Wcześniej stosowano szczepionkę trójwalentną zawierającą dwa szczepy wirusa A oraz jeden szczep B. Uwzględniają szersze spektrum antygenowe, skuteczność nowych szczepionek czterowalentnych może być nawet do 20% lepsza w porównaniu ze wcześniej stosowanymi szczepionkami trójwalentnymi. Niestety, wirus podlega bardzo szybkim zmianom antygenowym – konieczne jest wykonywanie rokrocznie szczepień aktualizowanymi szczepionkami.
Obecnie na świecie stosuje się dwa rodzaje szczepionek na grypę: szczepionki inaktywowane (typu split – zawierające rozszczepiony wirion oraz typu subunit – zawierają podjednostki powierzchniowe H i N) oraz szczepionki żywe atenuowane. W Polsce dotychczas stosowano tylko szczepionki inaktywowane. Produkcja szczepionek jest corocznie realizowana na podstawie rekomendacji WHO na temat szczepów, które powinny wchodzić w skład szczepionki na grypę w danym sezonie. Ważne! Żadna szczepionka inaktywowana na grypę nie może wywołać grypy!
Kto powinien się zaszczepić i kiedy?
Jedna dawka szczepionki inaktywowanej zawiera 15 µg hemaglutyniny każdego z zalecanych przez WHO szczepów wirusa na dany sezon epidemiczny. Skład szczepionek różni się w zależności od lokalizacji – tzn. północnej lub południowej półkuli, gdzie sezon grypowy przypada na inny kwartał roku.
Zaleca się szczepić wszystkie osoby po 6. miesiącu życia, rokrocznie, przed każdym sezonem epidemicznym, a zwłaszcza dzieci do 60 miesiąca życia, osoby starsze po 65. roku życia, kobiety w ciąży, osoby z przewlekłymi chorobami układu oddechowego oraz krążenia, osoby z chorobami nerek, wątroby, układy nerwowego, metabolicznym, a także osoby z osłabioną odpornością (przyjmujące leki immunosupresyjne, pacjenci z HIV, osoby podczas chemioterapii itp.).
Kiedy wykonywać szczepienie? Szczepionka może być podawana przez cały sezon grypowy, jednak najlepszym momentem na jej podanie jest okres od września do połowy listopada. Jeśli chodzi o sposób podania szczepionki, to zależy od rodzaju szczepionki oraz wieku pacjenta. I tak kolejno dorośli otrzymują szczepionkę domięśniowo w mięsień naramienny lub podskórnie; małe dzieci – domięśniowo w przednioboczną część uda; w przypadku szczepionki atenuowanej podaje się ją donosowo.
Sprawdź także >> Szczepienia przeciwko pneumokokom - dla kogo?
Możliwe działania niepożądane po podaniu szczepionki przeciw grypie
Mogą wystąpić miejscowe niepożądane odczyny po wykonaniu szczepienia, takie jak ból, zaczerwienienie, obrzęk i stan zapalny w miejscu podania szczepionki. Objawy zwykle ustępują po 2-3 dniach i są bardzo łagodne. Poza objawami miejscowymi, mogą wystąpić także ogólnoustrojowe, takie jak gorączka, bóle mięśni i stawów, bóle głowy. Objawy te zwykle ustępują po 1-2 dniach od szczepienia.
Przeciwwskazania do podania szczepionki na grypę
Oczywiście istnieją również przeciwwskazania do wykonania szczepienia przeciw grypie, a należą do nich: alergia na białko jaj kurzych, na substancje wykorzystywane do produkcji danej szczepionki; występowanie ostrych chorób infekcyjnych z wysoką gorączką; leczenie salicylanami.
Stosowanie leków przeciwwirusowych na grypę
W profilaktyce przeciwko grypie wyróżnia się także leczenie przeciwwirusowe – które wdraża się m.in. u osób z grupy podwyższonego ryzyka ciężkich powikłań. Przeciwko grypie dostępny jest w Polsce oseltamiwir, który jest aktywny wobec wrażliwszych szczepów grypy typu A i B. Należy jednak pamiętać, że leki przeciwwirusowe nie zastąpią szczepienia przeciwko grypie, a ich stosowanie może powodować wiele działań niepożądanych – dlatego powinny być podawane tylko w wyjątkowych sytuacjach.
Grypa – leczenie objawowe i przyczynowe
Osoby z małego ryzyka ciężkich powikłań po grypie, mogą być leczone objawowo – będzie to dla nich wystarczajace. Podstawowymi zaleceniami w takiej sytuacji jest pozostanie w domu (zmniejsza ryzyko powikłań oraz rozprzestrzeniania się epidemii), stosowanie leków objawowych przeciwbólowych, przeciwgorączkowych, zmniejszających obrzęk błony śluzowej nosa, przeciwkaszlowych; obfite nawadnianie w ciągu doby. Leczenie przyczynowe natomiast to stosowanie leków przeciwwirusowych (aktywnych wobec wirusa niektórych szczepów wirusa A i B), których stosowanie zaleca się u osób starszych, kobiet w ciąży, dzieci do 2. roku życia, osób z obniżoną odpornością). Jednak warunkiem osiągnięcia pozytywnych efektów z zastosowania leku przeciwwirusowego, jest jego przyjęcie najpóźniej w ciągu 48 godzin od pierwszych objawów. Wczesna terapia przeciwwirusowa może także zmniejszyć ryzyko pojawienia się takich powikłań grypy, jak zapalenie ucha środkowego, oskrzeli lub płuc. Jednak leki przeciwwirusowe – jak wcześniej już wspominaliśmy – powodują wiele działań niepożądanych, a ich nadużywanie może doprowadzić do tego, że wzrośnie liczba opornych szczepów wirusa grypy. Do leczenie grypy w Polsce stosuje się leki typu oseltamiwir (to inhibitory neuraminidazy) oraz leki, które hamują uwalnianie się kwasu nukleinowego wirusa do komórek organizmu (to m.in. rymantadyna i amantadyna). Aktualnie jednak nie zaleca się stosowania drugiego rodzaju leków (amantadyny i rymantadyny), ponieważ występuje wysoki poziom oporności wirusów typu AH3N2 oraz AH1N1 na wspomniane farmaceutyki.
Grypa w historii
Pandemie oraz epidemie grypy towarzyszą ludzkości od dawna. Największa pandemia wybuchła w XX wieku – była nią tzw. „hiszpanka” (wirus A H1N1). Według różnych danych doprowadziła ona wówczas do śmierci 20 mln ludzi na całym świecie, co stanowi większą liczbę ofiar niż w wyniku I wojny światowej czy też epidemii dżumy w latach 1347-1352. podczas hiszpanki zginęło najwięcej ludzi młodych między 20. a 40. rokiem życia. Kolejna poważna pandemia wybuchła w 1957 roku – była to grypa azjatycka. Spowodowała ona śmierć około 1 mln osób (był to wirus A H2N2). W 1968 roku pojawiła się kolejna grypa, która również doprowadziła do ogromnej liczby zgonów – około 700 tys. Ostatnią grypą na dużą skalę, była grypa rosyjska (wirus A H1N1) z 1977 roku. Ostatnia pandemia miała miejsce w 2009 roku – była to tzw. „świńska grypa”, która według danych szacunkowych spowodowała śmierć ok. 285 tys. osób na całym świecie.
Grypa uznawana jest za jedną z najgroźniejszych chorób na świecie, jednak konkurencję dla niej zaczął stanowił koronawirus powodujący COVID-19. Nowy wirus SARS-Cov-2 spowodował liczbę zgony na całym świecie w związku z czym w pierwszym kwartale 2020 roku ogłoszono pandemię koronawirusa. Jak podawało rp.pl w maju 2020 roku (https://www.rp.pl/Covid-19/200509524-USA-Smiertelnosc-z-powodu-COVID-19-ponad-10-razy-wieksza-niz-z-powodu-grypy.html), naukowcy z Seattle porównali śmiertelność grypy oraz COVID-19.
Okazało się, że śmiertelność w przypadku koronawirusa jest aż 10 razy większa od grypy. Naukowcy opierali się na aktualnych danych dotyczących koronawirusa. Jak oszacowała prof. Anirban Basu, podczas zwykłej grypy w USA umiera 0,1% chorych, a podczas koronawirusa – 1,3%. Badania zostały opublikowane na łamach Health Affairs. W tekście wskazano jednak, że w niektórych miejscach śmiertelność wynosi nawet 3,6%. Dodatkowo w badaniach nie brano pod uwagę przypadków bezobjawowych (zarówno jeśli chodzi o koronawirusa, jak i wirus grypy).
