Borelioza w Polsce a rodzaje bakterii Borrelia
Borelioza to inaczej „choroba z Lyme”, którą przenoszą kleszcze. To choroba odzwierzęca zakaźna, wieloukładowa. Wywołuje ją bakteria z grupy Borrelia. Nazwa alternatywna boreliozy – czyli „choroba z Lyme” - pochodzi od nazwy miasteczka stanu Connecticut, w którym to w 1975 roku odnotowano 12 przypadków zapalenia stawów u dzieci, które powiązano z występowaniem rumieńca wędrującego po ugryzieniu kleszcza – przy czym wykluczono młodzieńcze reumatoidalne zapalenie stawów. Obecnie czynnikiem etiologicznym choroby z Lyme jest Borrelia burgdorferi sensu lato comple – to skład aż 21 gatunków krętków Borrelia spp. W Europie boreliozę wywołują głównie cztery z nich:
- Borrelia burgdorferi,
- Borrelia afzelii,
- Borrelia garinii,
- Borrelia spielmanii.
Jak kleszcze zarażają się – a później człowieka – boreliozą?
Kleszcze żywią się krwią wielu dziko żyjących zwierząt. Naturalnie więc mają wysokie ryzyko zakażenia się wieloma pasożytami, wirusami, a także bakteriami, które kleszcze następnie mogą przenosić na kolejnego „żywiciela” - a więc i człowieka. Szacuje się, że w Europie co trzeci kleszcz jest nosicielem krętków Borrelia.
Borelioza – jak często występuje? Ile jest zachorowań?
Borelioza jest w czołówce chorób przenoszonych przez stawonogi na półkuli północnej globu – w tym także w Polsce. W Europie najwięcej przypadków boreliozy odnotowuje się w części środkowej i wschodniej kontynentu, w tym także w Austrii, Czechach i krajach nadbałtyckich. Niestety, rokrocznie liczba zgłaszanych przypadków boreliozy zwiększa się. Dla porównania, w 2008 roku w Polsce odnotowano 8248 przypadków, a np. w 2019 roku – jak podaje Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego – wystąpiło 20 614 zachorowań na boreliozę, więc ponad dwukrotnie więcej niż 11 lat wcześniej. Jak tłumaczy Jan Bodnar - rzecznik prasowy Głównego Inspektoratu Sanitarnego – przyczyny takiego wzrostu przypadków w tak krótkim czasie są dwie. Po pierwsze, zdecydowanie zwiększa się liczba kleszczy, które są nosicielami boreliozy. Po drugie, zwiększa się też świadomość społeczeństwa (pacjentów oraz lekarzy) na temat istnienia i skutków tej choroby, dlatego jest ona coraz częściej brana pod uwagę, jeśli chodzi o zgłoszenie się do szpitala czy postawienie przez lekarza diagnozy.
Jak można zakazić się boreliozą?
Do infekcji bakteriami Borrelia dochodzi wyłącznie za pośrednictwem kleszczy, które są zakażone. Bakterie te dostają się do skóry żywiciela (czyli np. człowieka) wraz ze śliną kleszcza. Teoretycznie możliwe jest też zakażenie przezłożyskowe, ale ze znanych nam dotychczas badań, nie ma ani jednego wiarygodnego przypadku takiego zakażenia, które powodowałoby boreliozę wrodzoną. Nie odnotowano także jak dotąd żadnych zakażeń za pośrednictwem karmienia piersią czy tez drogą pokarmową po zjedzeniu krętków bakterii.
Zatem możemy jasno powiedzieć, że boreliozą NIE MOŻNA się zakazić, mając z chorym bezpośredni kontakt. Musi dojść do ukąszenia kleszcza.
A kiedy najczęściej dochodzi do zakażeń ludzi boreliozą przez kleszcze? Najczęściej jest to okres wiosenny i letni. Zwiększone ryzyko ukąszenia przez kleszcza występuje w lasach liściastych oraz mieszanych – z bogatym poszyciem. Zdecydowanie rzadziej kleszcze występują w suchych lasach sosnowych czy na bagnach.
Czy każde ukąszenie kleszcza powoduje boreliozę?
Na szczęście nie każde ukąszenie prowadzi do rozwoju boreliozy. Warunkiem zakażenia jest obecność krętków Borrelia w organizmie kleszcza. Większość zakażeń krętkami jest też we wczesny etapie niszczona przez nasze naturalne mechanizmy obronne, przez co zachorowanie przebiega bez objawów, pozostawiając jedynie obecność przeciwciał.
Borelioza – objawy
Jak objawia się borelioza? Jak już wspomnieliśmy, borelioza atakuje wiele układów ludzkiego organizmu, dając objawy z rozmaitych źródeł, np. skóry, serca, układu nerwowego, a także stawów. Co jest charakterystyczne dla boreliozy? Uznaje się, że do najczęstszych objawów należą:
- rumień wędrujący,
- przewlekłe zapalenie stawów,
- korzeniowe bóle,
- porażenie nerwu twarzy,
- zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
- nabyte bloki serca.
Występują także objawy niecharakterystyczne, np. osłabienie, zmęczenie, problemy ze snem, trudności w koncentracji. Takie objawy mogą jednak wystąpić w przebiegu wielu chorób o różnych przyczynach, dlatego nie można brać ich za wyznacznik do diagnozy boreliozy. Występują np. przy niedoborach żywieniowych, podczas miażdżycy, nadciśnienia, w przypadkach pracoholizmu i związanego z tym przemęczenia.
Jak rozwijają się typowe objawy boreliozy?
Borelioza rozwija się w pewnych stadiach, które wykazują charakterystyczne objawy kliniczne. Na poszczególne „fazy” choroby składają się: Miejscowa wczesna faza boreliozy, wczesne zakażanie rozsiane, późna faza zakażenia. Poniżej opiszemy każde stadium.
1. Wczesna faza boreliozy – miejscowa
We wczesnej fazie boreliozy, miejscowej, występuje najczęściej rumień wędrujący, pojedynczy guzek lub ziarniniak limfocytarny. Rumień wędrujący może pojawić się w bardzo zróżnicowanych okresie, bo od 3 do nawet 30 dni od wniknięcia krętka bakterii Borrelia (od ukąszenia). Rumień rozpoczyna się od zaczerwienionej grudki w miejscu ukłucia kleszcza. Stopniowo zmienia się w rumień pierścieniowaty, powiększa się, pozostawia jaśniejsze centrum. Średnica rumienia ma ponad 5 cm, a jego granice są ostre. Rumień objawia się nie tylko zmianą skórną, ale także dolegliwościami ogólnymi, takimi jak gorączka, powiększenie węzłów chłonnych, osłabienie. W razie wystąpienia rumienia powinno się jak najszybciej rozpocząć antybiotykoterapię. Nawet jeśli rumień zniknie po 3-4 tygodniach samoistnie, nie oznacza to wyleczenia z boreliozy.
Inną zmianą miejscową – poza rumieniem – może być ziarniniak limfocytarny – to jednak o wiele rzadsza zmiana. To guzek w kolorze sino-czerwonym, twardy, nie jest bolesny. Zwykle ulokowany jest na uchu, mosznie lub brodawce sutkowej. Nieleczony może utrzymywać się nawet kilka lat.
2. Wczesne zakażenie rozsiane boreliozą
Kilka tygodni od zakażenia boreliozą może dojść do fazy wczesnego zakażenia rozsianego, które polega na rozsiewie krętków bakterii Borrelia do różnych narządów naszego organizmu za pośrednictwem m.in. krwiobiegu i naczyń chłonnych. Na skórze mogą wystąpić liczne wtórne rumienie wędrujące, które są nieco mniejsze od pierwotnego rumienia. Objawowi temu towarzyszy też gorączka, bóle głowy, osłabienie. Niestety, gdy dojdzie do wczesnego zakażenia rozsianego, praktycznie każdy narząd może zostać zajęty chorobą. Jak pokazały badania dotychczasowych przypadków zakażeń, dominują objawy odsercowe, takie jak bloki przewodzenia w sercu. Częste są też zmiany w oku (zapalenie tęczówki), a także zapalenia opon mózgowych (którym towarzyszy sztywność karku, nadwrażliwość na bodźce z otoczenia). Nierzadko dochodzi również do porażenia nerwów, np. twarzowego lub czaszkowych.
3. Późna faza zakażenia boreliozą
Faza późna występuje zwykle po kilku miesiącach. Do objawów zaliczają się:
- zmiany skórne: np. zanikowe zapalenie skóry kończyn,
- układ ruchu (w tym stawy): przewlekłe zapalenie stawów, mięśni, ścięgien,
- zaburzenia rytmu serca, bloki przedsionkowo-komorowe II i III stopnia,
- zmiany oczne (zapalenie tęczówki, naczyniówki, siatkówki),
- neuroborelioza, czyli zajęcie układu nerwowego; dotyczy układu nerwowego ośrodkowego (mózg, rdzeń kręgowy) oraz obwodowego (nerwy); aseptyczne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, zapalenie nerwów, zapalenie korzeni nerwowych, zapalenie rdzenia kręgowego lub mózgu; schorzenia te dają takie objawy, jak zaburzenia widzenia, słuchu, czucia, połykania, bóle kręgosłupa, splotu barkowego, zaburzenia pamięci i funkcji poznawczych, osłabienie, trudność koncentracji.
Borelioza – diagnostyka przez lekarza
Jak lekarz ustala rozpoznanie boreliozy? Boreliozę lekarz rozpoznaje, biorąc pod uwagę objawy kliniczne, ewentualnie łącząc je z badaniami serologicznymi pod kątem przeciwciał. Często we wczesnych fazach rozpoznanie następuje tylko na podstawie występowania rumienia wędrującego. W późniejszych – rozpoznanie wymaga m.in. typowych objawów klinicznych, które potwierdzałyby rozsiew krętków, a dodatkowo wykonuje się serologiczne potwierdzenie zakażenia.
Niestety, obecnie dostępne technologie i badania laboratoryjne, nie pozwalają lekarzom na ocenę, czy borelioza jest aktywna, czy już została wcześniej wyleczona. W Polsce np. 10-12% zupełnie zdrowych osób ma dodatnie wyniki dostępnych badań serologicznych na boreliozę. Badania te dowodzą jedynie tego, że pacjent miał kontakt z krętkami – co mogło mieć miejsce niedawno lub parę lat temu. Dlatego do diagnozy nie wystarcza same badania serologiczne – konieczne jest rozpoznanie objawów klinicznych.
Jak leczy się boreliozę?
Najważniejsze w leczeniu boreliozy jest usunięcie zakażenia krętkami z pomocą antybiotyków. Stosowane jest także leczenie łagodzące dolegliwości, które towarzyszą boreliozie. Jeśli chodzi o skuteczność antybiotyków, borelioza jest chorobą bakteryjną, na którą w Polsce dostępne są skutecznie działające leki. Lekarz może np. przepisać niesteroidowe leki przeciwzapalne na stawy.
Jak szybko widać efekty leczenia? Dla przykładu, po dwóch tygodniach leczenia antybiotykiem powinien zniknąć rumień wędrujący (lub zacząć znikać). Późniejsze stadia niestety są trudniejsze w leczeniu, a zwłaszcza tzw. borelioza stawowa. Co jest jednak pozytywną wiadomością to fakt, że na tym etapie borelioza może jest zostać wyleczona.
Antybiotyki przepisywane na boreliozę
We wczesnej fazie objawiającej się rumieniem wędrującym (miejscowym lub rozsianym), stosuje się doksycyklinę lub amoksycyklinę. Leczenie tymi środkami trwa od 14 do 21 dni, w zależności od zaleceń lekarza. Do przeciwwskazań do stosowania należy w przypadku doksycykliny ciąża, karmienie piersią lub wiek poniżej 8. roku życia. Jeśli nie wystąpiły przeciwwskazania do stosowania, lekarze zwykle zalecają doksycyklinę, ponieważ działa także na inne choroby, które mogą przenosić kleszcze, np. ludzką ehrlichiozę granulocytarną.
Alternatywną metodą wskazaną przez lekarza może być doustne podanie ceguroksymu. Jednak takie leczenie jest zarezerwowane dla osób uczulonych na amoksycyklinę lub doksycyklinę. Zalecanym leczeniem w neuroboreliozie u dorosłych lub przy występowaniu bloków sercowych, jest dożylne podawanie ceftriaksonu. Jeżeli występuje przewlekła neuroborelioza lub zajmująca nerwy/ośrodkowy układ nerwowy, leczenie dożylne stosuje się od 14 do nawet 28 dni. Osoby z blokiem sercowym trzeciego stopnia niekiedy wymagają nawet tymczasowej elektrostymulacji serca. Istnieje także alternatywa dla ceftriaksonu – aplikowana dożylnie penicylina krystaliczna.
Zapalenie stawów natomiast, można leczyć zarówno antybiotykami z podaniem doustnym, jak i dożylnym. Najczęściej podaje się przez 28 dni doksycyklinę. Jeżeli zapalenie stawów powróciło mimo leczenia doustnego antybiotykiem, można ponownie zastosować ponownie ten sam antybiotyk.
Zapalenie stawów nie ustępuje mimo właściwego stosowania antybiotyków u 1/10 osób. Zwykle osoby te mają genetyczne predyspozycje do zapaleń stawów i wówczas powtarzane kuracje antybiotykami okazują się bezskuteczne. Złagodzenie bólu może natomiast wystąpić przy leczeniu objawowym lekami przeciwzapalnymi niesteroidowymi. W ciężkich przypadkach lekarz może zalecić synowektomię.
Czy wielomiesięczne leczenie boreliozy antybiotykami ma sens?
Zgodnie z obecnie dostępnymi badaniami, leczenie wielomiesięczne antybiotykami nie ma racjonalnego uzasadnienia. Uznaje się, że maksymalny czas terapii powinien trwać do 30 dni. Zwykle o niepowodzeniu antybiotykoterapii świadczy słabe wchłanianie się antybiotyku lub występowanie niezgodności farmakologicznych (np. stosowanie innych leków, które osłabiają działanie antybiotyku).
Borelioza – czy można całkowicie się z niej wyleczyć?
W większości przypadków antybiotykoterapia jest skuteczna i choroba ustaje. Raczej niepowodzenie leczenia dotyczy objawów klinicznych, które mogą się utrzymywać po okresie stosowania antybiotyku (lub mogą powrócić po pewnym czasie). Wśród objawów, które mogą „pozostać” jeszcze przez wiele tygodni po przejściu boreliozy, mimo odpowiedniego leczenia, znajdują się bóle głowy, mięśni, kości i stawów, senność, zaburzenia funkcji poznawczych, uczucie ciągłego zmęczenia. Objawy te nie oznaczają, że nadal obecne są w naszym organizmie żywe krętki bakterii.
Podobnie jest np. w przypadku krztuśca – chorzy, mimo skutecznego leczenia antybiotykiem i całkowitego usunięcia pałeczek wywołujących chorobę, nadal mają kaszel, który utrzymuje się przez wiele długich tygodni od zakończenia antybiotykoterapii.
Ugryzienie kleszcza – co zrobić, aby uniknąć boreliozy?
Aby uniknąć ciężkiej choroby, należy jak najszybciej usunąć kleszcza. Kleszcz powinien być ściśnięty jak najbliżej skóry, dzięki czemu unikniemy ryzyka, że pajęczak zostanie zgniecony (a co za tym idzie, że nie uwolnią się z niego potencjalnie niebezpieczne płyny). Kleszcza należy usuwać powoli oraz unikać silnych szarpnięć. Przydatne będą w tym celu szczypczyki (pinceta). Narzędzie należy ustawi prosto, bezpośrednio nad kleszczem. Czubek pincety umieszczamy jak najbliżej skóry. Kleszcza wyciąga się pionowo.
>>Jeśli nie wiesz, jak usunąć kleszcza, jak najszybciej udaj się do lekarza!<<
Po usunięciu kleszcza miejsce należy oczyścić oraz zdezynfekować. Miejsce ukłucia obserwuje przez następny miesiąc. W przypadku zaczerwienienia w miejscu ukłucia, należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem, bo jest ryzyko wystąpienia boreliozy. Podobnie w przypadku innych objawów związanych z ukąszeniem, ważne jest zgłoszenie ich lekarzowi. Jeśli chodzi o zmiany skórne, takie jak rumień wędrujący, zmiany te mogą pojawiać się i za jakiś czas znikać, dlatego należy jak najszybciej udać się do lekarza, póki zmiana występuje lub przynajmniej zrobić zdjęcie zmiany, aby pokazać je później lekarzowi.
Borelioza – jak się przed nią chronić? Zapobieganie
Obecnie nie jest dostępna żadna szczepionka przeciwko boreliozie. Możemy jednak stosować profilaktykę i ewentualnie zaszczepić się na kleszczowe zapalenie mózgu. Jeśli chodzi o profilaktykę, to należy unikać terenów występowania kleszczy (czyli np. lasów). Aby bezpośrednio zmniejszyć ryzyko wystąpienia kleszczy np. na swojej posesji, można m.in. nisko kosić trawę wokół domu, usuwać wszelkie zarośla, unikać sadzenia drzew liściastych.
Warto również zastosować środki ochrony osobistej – zwłaszcza, gdy udajemy się na tereny zalesione. Należą do nich: odzież z długimi rękawami, noszenie jasnych ubrań, noszenie obcisłych spodni z długimi nogawkami, wkładanie spodni w skarpety. Można też stosować preparaty odstraszające kleszcze, czyli repelenty. Skuteczne są m.in. preparaty zawierające DEET (N,N-dietylo-3-metylbenzamid) – jednak te trzeba stosować regularnie, a w niektórych przypadkach konieczne jest zachowanie szczególnej ostrożności (np. u dzieci albo gdy skóra jest zmieniona chorobowo/zraniona). Na odzież można natomiast stosować permetrynę – dostępna jest ona w wygodnych aerozolach. Środka tego pod żadnym pozorem nie można stosować na skórę.
Poza powyższymi, ważne jest codzienne sprawdzanie stanu skóry i badanie, czy nie znajduje się nigdzie kleszcz.
Zobacz także: Wrotycz – olejek i napar na kleszcze i komary
Bibliografia
- Szczeklik A., Choroby wewnętrzne, tom II, w: "Medycyna Praktyczna" 2005.
- Cianciara J., Juszczyk J., Choroby zakaźne i pasożytnicze, Lublin 2007.
