Obrzęk limfatyczny – jak wygląda i jak go leczyć?

Obrzęk limfatyczny może być groźny

Obrzęki limfatyczne – inaczej chłonne – są efektem gromadzenia się w organizmie wody, a także produktów metabolicznych, białka, komórek odpornościowych i krwinek czerwonych w przestrzeniach międzykomórkowych oraz w naczyniach chłonnych. Stopniowe gromadzenie się tych produktów prowadzi w efekcie do włóknienia tkanek i obrzęków, a powikłania takiego stanu mogą być groźne.

Samoistnie może wystąpić pierwotny obrzęk limfatyczny, ale pojawia się on dość rzadko, bo zaledwie u 1,15 mieszkańców na 100 000 w wieku do 20 roku życia. Znacznie częściej mamy do czynienia z obrzękiem limfatycznym wtórnym, który pojawia się w wyniku nabytych zmian w układzie limfatycznym, które zaburzają odpływ limfy z kończyn dolnych – poprzez między innymi uszkodzenie naczyń limfatycznych i (lub) węzłów chłonnych. Do tego rodzaju schorzeń prowadzą np. nowotwory, a także ich leczenie (np. rak prostaty lub ziarnica złośliwa). Z kolei obrzęk limfatyczny, który znajduje się na udzie blisko pachwiny, często jest pierwszym objawem nacieku z raka macicy.

Jakie są rodzaje obrzęków limfatycznych?

Obrzęki limfatyczne przybierają różne postaci, dlatego w literaturze wymienia się kilka typów:

• obrzęki idiopatyczne,
• obrzęki pourazowe,
• obrzęki pozapalne,
• obrzęki limfatyczno-żylne,
• obrzęki pooperacyjne,
• obrzęki pasożytnicze.

Niektórzy stosują jeszcze inny podział obrzęków limfatycznych – ze względu na przyczynę ich pojawienia się i w tym miejscu wyróżnia się wspomniane już obrzęki wrodzone (obrzęki tego typu są związane z chorobami genetycznymi) oraz obrzęki wtórne (nabyte). Najczęstszymi przyczynami obrzęków wtórnych (które są dość powszechne) są m.in. choroby nowotworowe, radioterapia, zakażenia bakteryjne skóry, przerzuty z nowotworów, infekcje, upośledzenie odpływu chłonki po operacji, zbyt częsta depilacja skóry w pachwinach, stosowanie niektórych leków (niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki na nadciśnienie, sterydy, cyklosporyna, estrogeny i progesteron).

Jak wygląda obrzęk limfatyczny?

Najczęściej pojawia się w pierwszej kolejności ciężkość kończyn i zwiększenie ich objętości – ale zwykle dotyczy to jednej kończyny. Nie zawsze obrzęk limfatyczny dotyczy nóg – może pojawić się obrzęk też palców. Na skórze występują też zmiany pęcherzykowe, które mogą mieć wyciek limfy. Na palcach natomiast, obserwuje się poprzeczne bruzdy, a na stopach zanik fałdu, który oddziela palce od śródstopia.

Poza powyższymi objawami, chory może zauważyć większą skłonność do występowania zakażeń bakteryjnych lub grzybiczych – np. po skaleczeniach. Niekiedy również obrzękom limfatycznym towarzyszą zaburzenia psychiczne, takie jak depresja i emocjonalne, co wiąże się ze świadomością nieestetycznego wyglądu kończyn.

Obrzęk limfatyczny: jak rozwija się choroba?

Schorzenie rozpoczyna się od stadium początkowego, które jest wynikiem uszkodzenia drogi odpływu limfy z kończyny. Od uszkodzenia do pojawienia się obrzęki, nierzadko mija wiele miesięcy lub lat, a w tym czasie chorobę można wykryć wyłącznie na podstawie limfografii bądź BIA, czyli analizy oporności bioelektrycznej.

Obrzęki najczęściej w stadium początkowym pojawiają się w kostkach i przodostopiu, a zanikają w momencie uniesienia nogi. Obrzęki nasilają się w okresie letnim, a w zimowe miesiące zmniejszają się lub zanikają. Skóra dotknięta schorzeniem jest blada lub blado-różowa. Można zaobserwować większą ciepłotę skóry w miejscu obrzęku.

Z czasem obrzęk limfatyczny przestaje znikać po nocy i w okresach zimowych. Staje się również coraz bardziej widoczny gołym okiem. Skóra z kolei staje się stopniowo coraz twardsza i grubsza, tracąc elastyczność. Może ponadto rogowacieć i marszczyć, a niekiedy pojawia się też pomarańczowa skórka (powstają drobne zagłębienia). Zastój limfy na tym etapie powoduje przerost brodawek skórnych: można zauważyć wzmożone przesiąkanie limfy przez skórę. Dla tego stadium charakterystyczny jest też żółty kolor paznokci, zwiększenie ich kruchości i łamliwości.

Ostatnie stadium jest już bardzo poważne, ponieważ dochodzi do zaniku różnicy obwodów mierzonych między górnym, a dolnym obwodem goleni. Tworzy się wówczas z goleni walec, kształtem przypominający nogę słonia. Kończyna jest ciężka, obrzęknięta, sprawia trudności podczas chodzenia, a do jej uniesienia chory musi nawet używać rąk. Z czasem może dojść do zaprzestania poruszania się na skutek ograniczonego treningu mięśni i zmian dużych stawów.

Badania diagnozujące obrzęki limfatyczne

Pierwszym sposobem na rozpoznanie obrzęku limfatycznego, jest wykonanie uciskowego testu palcem. Na stopie lub goleni przyciskamy przez chwilę palec i jeżeli po jego oderwaniu na skórze pozostaje dołek, oznacza to, że występuje obrzęk.

Inna metoda to test Stemmera: jeżeli nie jesteś w stanie chwycić i unieść skóry drugiego palca stopy, prawdopodobnie masz obrzęk limfatyczny.

Powyższe metody można wykonać samodzielnie w domu, ale są oczywiście także specjalistyczne badania, które pozwalają ocenić, czy występuje obrzęk limfatyczny. Jeśli podejrzewasz u siebie obrzęki, zgłoś się do lekarza (najlepiej do chirurga naczyniowego), który przeprowadzi wywiad i wykona badanie fizykalne. Dodatkowo może zlecić Ci wykonanie dodatkowych badań obrazowych, np. usg Dopplera, rezonans magnetyczny, tomografia komputerowa czy limfoscyntygrafia.

Czym grozi nieleczenie obrzęków limfatycznych? Powikłania

Powikłania po obrzękach limfatycznych należą do bardzo poważnych – nie powinno się zatem bagatelizować tego schorzenia. Może np. pojawić się zapalenie wskutek nagromadzenia się chłonki (a ta jest doskonała pożywką dla drobnoustrojów, co sprzyja rozwojowi infekcji wirusowych i bakteryjnych). To częste powikłanie pojawiające się u wielu chorych (20-40% osób z obrzękami limfatycznymi doznaje zapalenia). Bardzo poważne jest zapalenie, który występuje nagle, ponieważ dochodzi do pogorszenia odpływu chłonki w jeszcze większym stopniu. Pojawia się wówczas gorączka, dreszcze, bóle stawów, bóle mięśni, rumień w miejscu obrzęku (sam obrzęk również się powiększa). Najpoważniejszym jednak powikłaniem jest nowotwór złośliwy: mięśniak limfatyczny.

Poza powyższymi powikłaniami, może dojść do zakażeń grzybiczych na skutek obniżenia naturalnej odporności skóry. Czynnikiem wywołującym zakażenie są zwykle grzyby drożdżopodobne, a także grzyby pleśniowe. Zakażenie grzybicze charakteryzuje się zmiękczeniem i rozpulchnieniem naskórka, pękaniem skóry, swędzeniem i bólem, odparzeniami, pęcherzykami tworzącymi ogniska, złuszczającymi się wykwitami.

Zmiany zapalne wskutek obrzęków limfatycznych

Ponieważ zmiany zapalne to najczęstsze powikłanie obrzęków limfatycznych, przyjrzymy się im dokładniej. Przerwanie ciągłości skóry sprawia, że bakterie bytujące na skórze mają o wiele łatwiejszy dostęp do organizmu. Bakterie te wywołują u wielu chorób wielokrotnie infekcje naczyń chłonnych, a także miejscowe stany zapalne skóry, a najczęściej powodują je paciorkowce oraz gronkowce.

Zapalenie naczyń limfatycznych daje kilka charakterystycznych objawów:

• brak apetytu,
• bóle mięśni,
• bóle głowy,
• ogólne osłabienie,
• powiększenie węzłów chłonnych,
• dreszcze,
• podwyższona temperatura,
• czerwone pasma na skórze (kierujące się ku węzłom chłonnym).

Z kolei zapalenie skóry charakteryzują następujące objawy:

• podwyższona temperatura,
• dreszcze,
• zaczerwienienie skóry (rumień),
• swędzenie skóry w miejscu zapalenia i ból,
• powiększenie obrzęku.

Obrzęk limfatyczny – jak leczyć i zapobiegać?

Niestety często zmiany w naczyniach limfatycznych są nieodwracalne i pozostaje leczenie zachowawcze z kontynuacją do końca życia. W ramach terapii stosuje się wówczas pielęgnację skóry, ćwiczenia, stosowanie pończoch uciskowych lub opasek, wykonywanie masaży limfatycznych. Bardzo ważne jest, aby chronić skórę przed uszkodzeniami, gdyż w przypadku zastoju chłonki odporność jest upośledzona i bardzo łatwo o poważną infekcję nawet w wyniku błahego z pozoru skaleczenia. Każde zadrapanie czy otarcie należy odkazić i obserwować, czy nie rozwija się stan zapalny.

Należy ponadto codziennie stosować na skórę balsam z naturalnym składem, unikać maszynek do golenia, nosić wygodne obuwie.

Dla leczenia obrzęków limfatycznych kluczowa jest rehabilitacja za pomocą specjalnych ćwiczeń, których zadaniem jest zwiększenie powrotu żylnego, poprawa funkcjonowania początkowych naczyń chłonnych a także poprawa ogólnych funkcji limfatycznych naczyń zbiorczych. Nie można jednak przesadzać z intensywnością ćwiczeń, gdyż zbyt długie i wyczerpujące treningi mogą pogorszyć stan chorego, zwiększając ilość zalegającej chłonki.

Poleca się ponadto masaże limfatyczne, które polegają na przyspieszaniu odprowadzania chłonki z naczyń poprzez masowanie naczyń obocznych i łączących. Dodatkowym efektem jest ułatwienie przepływu chłonki przez węzły chłonne. Masaż limfatyczny trwa minimum 20 minut.

Poza masażem limfatycznym, coraz popularniejszy jest masaż pneumatyczny sekwencyjny, który polega na uciskaniu skóry kończyn za pomocą napełnianych powietrzem mankietów, dzięki czemu usuwanie płynu obrzękowego jest ułatwione.

Osoby cierpiące na obrzęki limfatyczne mogą stosować opatrunki uciskowe, np. pończochy czy rękawy uciskowe.

Przeciwwskazania do rozpoczęcia leczenia obrzęków poprzez udrażnianie

Nie każdy może zastosować powyższe metody leczenia obrzęków limfatycznych. Przed rozpoczęciem terapii, należy więc skonsultować decyzję z lekarzem, w celu wykluczenia ewentualnych przeciwwskazań. A należy do nich na przykład:

• zakrzepica żylna,
• niewydolność serca,
• upośledzone krążenie obwodowe,
• alergie skórne,
• nowotwory,
• cukrzyca z neuropatią cukrzycową,
• stan zapalny tkanki podskórnej.

Obrzęki limfatyczne: jakie leki można stosować?

Poza leczeniem w postaci udrażniania, obrzęki limfatyczne można leczyć farmakologicznie, szczególnie jeśli schorzenie to jest przewlekłe. W tego typu terapii stosuje się kilka grup leków, ale nie wszystkie z nich mają wystarczająco udowodnione działanie. To m.in.:

• diuretyki – leki moczopędne (odchodzi się jednak od ich stosowania, ponieważ mogą odwadniać i sprawiać, że nastąpią nawroty obrzęków),
• glikokortykosteroidy – służą do zmniejszenia bólu oraz zmniejszenia otoczki zapalnej wokół obrzęku,
• benzopirony – to naturalne substancje zawierające pierścień pironowy (to m.in. pochodne kumaryny czy pochodne flawonowe).

Domowe sposoby na obrzęki limfatyczne

Zanim sięgniemy po środki farmakologiczne, warto zastosować kilka domowych sposobów – bezpiecznych i naturalnych – na likwidację obrzęków limfatycznych. Dużą poprawę daje:

• częsta zmiana pozycji – co ok. 30 minut,
• unikanie krzyżowania kończyn,
• unikanie noszenia ciasnej biżuterii i ubrań,
• unikanie noszenia ciężkich toreb,
• masowanie kończyn,
• picie dużych ilości wody (można też pić wodę z cytryną),
• częste podnoszenie nóg powyżej serca (leżąc, podłóż pod nogi poduszkę).

Czy dieta ma wpływ na powstawanie obrzęków limfatycznych?

Tak – dieta ma ogromny wpływ na to, czy obrzęki powstaną u danej osoby lub jakie będzie ich nasilenie. W największym stopniu wyleczenie obrzęków limfatycznych ma obniżenie masy ciała, jeśli pacjent ma stwierdzoną nadwagę lub otyłość. Jeżeli BMI jest prawidłowe, dieta ma za zadanie wyregulować gospodarkę wodno-elektrolitową organizmu. W tym miejscu mówimy głównie o nadmiarze spożywanej soli (sodu), a także o zbyt małej podaży potasu, gdyż oba te czynniki silnie zaburzają gospodarkę wodno-elektrolitową i sprzyjają powstawaniu obrzęków. W związku z tym, w wielu przypadkach po ograniczeniu sodu i zwiększenia podaży potasu dochodzi do zmniejszenia obrzęków, a nawet wyleczenia. Równie ważne jest nawadnianie organizmu – bez wypijania dostatecznej ilości wody każdego dnia, nie ma możliwości, aby obrzęki trwale zniknęły.

Dieta osoby cierpiącej na obrzęki limfatyczne powinna być bogata w antyoksydanty, np. selen (znajdziemy go w orzechach brazylijskich) czy diosmina (obecna w cytrusach).

Bibliografia

• Kozikowska J, Łuczak J, Obrzęk limfatyczny – patomechanizm, podział, zasady leczenia, Praktyka medyczna, s.48-54
• Pyszora Anna, Kompleksowa fizjoterapia pacjentów z obrzękiem limfatycznym, Via Medica, Medycyna Paliatywna w Praktyce 2010, 4(1), s. 23–29.
• Piotrowicz R, Ciecierski M, Jawień A, Obrzęki limfatyczne – leczenie, Praktyka Medyczna, Przewodnik Lekarza, s. 66-68.