Co to jest choroba wysokościowa?
Choroba wysokościowa (inaczej AMS) określa właściwie trzy choroby: ostrą chorobę wysokościową AMS, a także jej dwa groźne powikłania, czyli HAPE (wysokościowy obrzęk płuc) oraz HACE (obrzęk mózgu). Schorzenia te mogą wystąpić na dużych wysokościach powyżej 2000 m n.p.m. wskutek zmniejszonej ilości tlenu, co prowadzi do niedotlenienia organizmu.
Obrzęk wysokościowy płuc powstaje wtedy, gdy w tkance płucnej zacznie gromadzić się płyn utrudniający prawidłową wymianę gazów. Pojawia się mocno postępująca duszność. Obrzęk wysokościowy mózgu natomiast, powstaje wtedy, gdy w tkance mózgowej zbiera się nadmierna ilość płynu, co objawia się np. dezorientacją, uczuciem oszołomienia, niezdarnym poruszaniem się lub utratą przytomności.
Dane pokazują, że choroba wysokościowa dotyczy od 20 do 90% osób, które nie są przystosowane do przebywania na takich wysokościach (>2500).
Choroba wysokościowa została poznana na szeroką skalę podczas wyprawy Elisabeth Revol i Tomasza Mackiewicza w styczniu 2018 roku na Nanga Parbat, który ma 8126 m n.p.m. Podczas schodzenia ze szczytu, Mackiewicz zapadł na chorobę wysokościową. Niestety nie pozwoliła mu ona powrócić do obozu. Uznano, że Tomasz Mackiewicz zmarł w górach 31 stycznia 2018 roku.
Choroba wysokościowa – najważniejsze przyczyny
Przyczyna choroby wysokościowej niestety nie jest do końca zbadana. Możemy spekulować, że w odpowiedzi na niedotlenienie zwiększa się dopływ krwi do mózgu. Jeżeli naczynia mózgowe są uszkodzone, a przepływ jest zwiększony, może to doprowadzić do wysokościowego obrzęku mózgu (HACE). Jednak, rozwój HACE może też być uwarunkowany zaburzeniami hormonalnymi. Niestety dotychczas przeprowadzone badania, nie tłumaczą w pełni istoty powstawania obrzęku wysokościowego mózgu. Uważa się jednak, że u podłoża tej choroby leżą głównie zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, a czynniki, takie jak niedotlenienie czy niskie ciśnienie otoczenia tylko pośrednio wpływają na naczynia mózgowe oraz wzrostu ich przepuszczalności.
Czynniki ryzyka
Do czynników ryzyka zalicza się: brak przystosowania do takich wysokości (brak okresu aklimatyzacji); przemęczenie, które wystąpiło w ciągu 24 godzin przed wspinaczką; spożywanie alkoholu przed rozpoczęciem wspinania; zbyt małe nawadnianie organizmu; otyłość, spora nadwaga; choroby przewlekłe, młody wiek; hipotermia; tempo wspinania powyżej 500 m na dobę; ignorowanie objawów choroby wysokościowej.
Jak się okazuje, nawet wysoka sprawność fizyczna i dobre przygotowanie pod względem wytrzymałościowym, niestety nie chronią przed chorobą wysokościową.
Choroba wysokościowa – objawy
Objawy choroby wysokościowej pojawiają się, gdy tlenu w atmosferze jest zbyt mało, a nasz organizm nie jest na to przygotowany (np. tempo zwiększania wysokości było zbyt szybkie, powyżej 500 m na dobę). Objawy rozwijają się w ok. 12-24 godziny od przybycia na wysokość przekraczającą 2000 m n.p.m. Zalicza się do nich ogólne zmęczenie, bóle głowy, zawroty głowy, nudności i wymioty, problemy ze snem, spadek apetytu, obrzęki kończyn. Objawy te są wyraźnym sygnałem do przerwania wspinaczki i jak najszybszego zejścia niżej. Jeżeli mimo wystąpienia tych objawów wspinacz kontynuuje wyprawę, istnieje duże ryzyko, że rozwinie się u niego choroba wysokościowa płuc lub/i mózgu (HAPE lub/i HACE – poniżej opisujemy ich objawy z osobna). Jeżeli wspinacz zostanie na danej wysokości lub zejdzie nieco niżej oraz zastosuje odpowiednie leczenie, objawy powinny ustąpić maksymalnie w ciągu 48 godzin.
Objawy choroby wysokościowej płuc (HAPE)
- Zwiększająca się duszność,
- osłabienie, uczucie zmęczenia,
- gorączka,
- przyspieszone bicie serca,
- kaszel z wydzieliną (niekiedy też z krwią).
HAPE rozwija się na skutek niedotlenienia, z powodu dużej wysokości. Naczynia krwionośne zaczynają się obkurczać, co powoduje większe ciśnienie i wypychanie płynu znajdującego się w nich do miąższu płuc. Płyn ten z kolei znacznie utrudnia procesy wymiany gazowej i w ten sposób tworzy się sytuacja „zamkniętego koła” (niedotlenienie powoduje obkurczanie naczyń; obkurczanie naczyń powoduje wypychanie płynu do płuc; następuje trudność w wymianie gazowej; utrudnienie to powoduje niedotlenienie itd.), która prowadzi do coraz to większej duszności.
Objawy choroby wysokościowej mózgu (HACE)
- Przeszywający, silny ból głowy,
- niezdarne ruchy,
- uczucie dezorientacji,
- wymioty, nudności,
- najpierw mocne pobudzenie, później spowolnienie,
- uczucie splątania,
- niekiedy występują halucynacje,
- w ciężkich przypadkach – śpiączka.
Obrzęk mózgu może szybko doprowadzić (kilka godzin) do zgonu.
Leczenie choroby wysokościowej (AMS)
Gdy dojdzie do objawów choroby wysokościowej, należy podjąć odpowiednie kroki. Przede wszystkim należy podać duże ilości płynów, ograniczyć aktywność fizyczną, zastosować dietę lekkostrawną, zastosować małe dawki paracetamolu lub ibuprofenu, a w niektórych przypadkach konieczne jest także zejście niżej.
Niekiedy zalecane będzie także doustne podanie deksametazonu (glikokortykosteroid) oraz acetazolamidu – leki te należy przyjąć po konsultacji z lekarzem, a wskazaniem do ich przyjęcia zwykle są bardzo nasilone objawy.
Dodatkowo jeśli wystąpi HAPE, należy odpocząć oraz zażyć tlen. Jeśli mimo odpowiedniego leczenia stan nie poprawia się lub nawet jest coraz gorszy, należy jak najszybciej zejść na niższą wysokość. Jeśli zejście to nie jest możliwe, chorego trzeba ulokować w namiocie Gamowa, który zapewni nieco wyższe ciśnienie niż to, które jest na danej wysokości. W niektórych przypadkach lekarz może zalecić nifedypinę, która obniża ciśnienie w naczyniach.
Z kolei przy podejrzeniu HACE, zejście niżej jest bezwzględnie wskazane w każdym przypadku (nie należy czekać na ustąpienie objawów). Jeżeli nie jest to możliwe, chory powinien być umieszczony w namiocie Gamowa oraz otrzymać tlen i deksametazon – 8 mg co 4 godziny (dożylnie).
Pierwsza pomoc przy chorobie wysokościowej w 5 punktach
- Jak najszybsze przetransportowanie chorego w dół – to najskuteczniejsza forma uniknięcia rozwoju choroby i ustąpienia objawów. Każdy metr w dół to dodatkowy tlen w powietrzu.
- Podanie tlenu z szybkością przepływu 2-4 litry na minutę.
- Zastosowanie przenośnej komory ciśnieniowej, która szybko wyrównuje stężenie gazów we krwi.
- Zastosowanie leczenia farmakologicznego. Zazwyczaj lekiem z wyboru przeciwko obrzękom są sterydy: Hydrocortison lub Dexaven. Przy planowaniu wspinaczek na duże wysokości, należy bezwzględnie je zakupić, oczywiście wraz z odpowiednim zestawem do aplikacji dożylnej lub domięśniowej.
- Równolegle ze sterydami podaje się diuretyki – które zwiększają ilość moczu (np. Furosemid – jednak ten prowadzi też do utraty potasu, co z kolei skutkuje zaburzeniami wodno-elektrolitowymi, więc trzeba uważać na stosowane dawki), przez co zmniejszają także obrzęki mózgu i płuc.
Choroba Monga - przewlekła choroba górska
Osoby, które wiele czasu spędzają na dużych wysokościach, mają ryzyko zachorowania na przewlekłą chorobę górską, nazywaną tez chorobą Monga. Objawia się ona uczuciem bezdechu, zmęczenia, skłonnością do zatorowości, bólami głowy, nudnościami i wymiotami, nadkrwistością, uczuciem dezorientacji, duszności także w czasie spoczynku, nadmierną sennością, problemami z koordynacją ruchów. Jeżeli u chorego zostanie rozpoznane to schorzenie, powinien on być jak najszybciej przetransportowany niżej.
Choroba wysokościowa – zapobieganie
Chorobie wysokościowej zdecydowanie jest łatwiej zapobiegać, niż leczyć. Najważniejsza w tym wszystkim jest aklimatyzacja. Istotne jest spędzanie odpowiedniej ilości czasu na danych wysokościach, aby stopniowo przyzwyczajać organizm do coraz mniejszej ilości tlenu i niższego ciśnienia. Tempo wspinania powinno wynosić nie więcej niż 500 m na dobę, a powyżej 3000 m n.p.m. - nawet maksymalnie 300 m na dobę. Przez pierwsze 24 godziny pobytu w górach, należy unikać wysiłku fizycznego oraz mocno nawadniać organizm. Kategorycznie należy zrezygnować z alkoholu (także przed wspinaczką) oraz z soli. Istotna jest także dieta – należy spożywać posiłki bogate w węglowodany.
Dobrą metodą jest wspinanie się na określoną wysokość, po czym na noc wracanie do obozu, który znajduje się niżej (zgodnie z zasadą „wspinaj się wysoko, śpij nisko). Każdego dnia wydłużaj swój pobyt na wyższe wysokości, aż do czasu, gdy Twój organizm będzie przystosowany do niej i będzie możliwe spędzenie tam nocy.
Aklimatyzację przyspieszy przyjmowanie odpowiednich leków – np. acetazolamidu, który należy stosować zgodnie z zaleceniami lekarza (zwykle 125 mg co 8 godzin). Acetazolamid wspomaga transport tlenu do komórek, a także zapobiega bezdechowi podczas snu.
Bibliografia
- Banaszkiewicz T., Choroba wysokościowa. Jak ją rozpoznać i jak sobie z nią radzić?, Polski Związek Alpinizmu – Taternik 2001-2.
- Nazziola E., Lafleur J., Altitude sickness,, w: "Medicine Health" 2005.
- Szczepański D., Czapkins. Historia Tomka Mackiewicza, Warszawa 2019.
- Kocewiak Ł., Wysokość Ciśnieniowa A Góry Wysokie. Dlaczego To Takie Ważne?, dostęp: https://drive.google.com/file/d/1ypWuS7pPpaMosTkXw-yV53Vf1sQTQCls/view
