Olej palmowy - wpływ na zdrowie, właściwości i zastosowanie, szkodliwość

Olej palmowy – czym jest?

Olej palmowy to olej roślinny egzotyczny, tropikalny (tłuszcz z palmy olejowej) pozyskiwany z miąższu lub palmy oleistej. Stanowi ok. 40% światowej produkcji oleju, ponieważ uprawy palmowe są bardzo wydajne: z 1 ha możliwe jest wyprodukowanie ok. 3,8 ton oleju palmowego, natomiast dla porównania, z 1 ha rzepaku można wyprodukować zaledwie 0,8 tony oleju rzepakowego. W związku z tym olej palmowy jest niezwykle popularny i stanowi składnik wielu produktów. Zyskał jednak złą sławę ze względu na niezbyt korzystny profil kwasów tłuszczowych oraz kontrowersje ekologiczne.

Nazwy, pod jakimi kryje się olej palmowy

Olej palmowy jest dodawany do wielu kosmetyków i produktów spożywczych. Znajdziemy go m.in. pod takimi nazwami, jak: olej roślinny, tłuszcz utwardzony lub częściowo utwardzony, emulgator E471, glycerin, palm oil, octyl palminate, tłuszcz CBE lub CBS, etyl palminate, palm kernel oil, elaeis guineensis, palm fruit oil, palmolein, palmate, palmitic acid, palityc alcohol, palm sterarine, steraic acid, sodium lauryl lactylate/sulphate, sodium palm kernelate.

Rodzaje oleju palmowego

Olej palmowy może występować w kilku postaciach, które różnią się właściwościami i składem. Możemy podzielić ten tłuszcz ze względu na źródło pozyskania czy też sposób obróbki.

Podział ze względu na źródło pozyskania

1. Olej z ziarna palmy oleistej, powstający z dużej pestki owocu palmowego. Jego kolor jest żółtawy - podobny do oleju kokosowego.
2. Czerwony olej palmowy - olej z miąższu palmy oleistej - ma kolor pomarańczowo-czerwony ze względu na dużą zawartość karotenoidów, witaminy E i steroli. W procesie rafinacji natomiast przybiera biały kolor i tracie wiele składników. W tej postaci jest często stosowany w kuchni, przy czym ze względu na zastosowania przemysłowe, dzielony jest jeszcze na frakcje, takie jak:

• • oleina palmowa - ma wyższą zawartość kwasów nienasyconych i jest ciekła (ma półstałą konsystencję) w temp. pokojowej,
  • stearyna palmowa - ma dużą zawartość kwasów nasyconych, dlatego też w temperaturze pokojowej ma stałą postać.

Podział ze względu na sposób obróbki

Jeśli mówimy o właściwościach czy szkodliwości oleju palmowego, niezwykle istotny jest podział ze względu na jego obróbkę, czyli na tłuszcz uwodorniony (utwardzony), olej rafinowany i nierafinowany. Proces uwodornienia powoduje, że powstają kwasy tłuszczowe trans o szkodliwym wpływie na zdrowie.

1. Olej palmowy rafinowany (oczyszczony) - rafinowanie to obróbka wykorzystująca wysoką temperaturę. Technika ta sprawia, że olej palmowy traci karotenoidy oraz w dużej mierze sterole roślinny i tokochromanole. Mogą ponadto wytworzyć się substancje potencjalnie rakotwórcze.
2. Olej palmowy utwardzony - w procesie uwodornienia wytwarzają się kwasy tłuszczowe trans o bardzo negatywnym działaniu na organizm. Ich spożycie nie powinno przekroczyć 1% wartości energetycznej.
3. Olej palmowy nierafinowany - tłoczony na zimno. Nie traci swoich cennych właściwości i nie zawiera kwasów tłuszczowych trans.

Olej palmowy - skład

Wszystkie tłuszcze (oleje) składają się przede wszystkim z kwasów tłuszczowych, w których ramach wyróżnia się kwasy tłuszczowe nasycone (SFA), jednonienasycone (MUFA) i wielonienasycone (PUFA). To, jaka grupa dominuje w danym oleju, świadczy o jego właściwościach. Kwasy tłuszczowe to składniki, które większość z nas spożywa zbyt wiele, co wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia otyłości czy chorób sercowo-naczyniowych (1). Z drugiej strony pełnią one ważną rolę w organizmie - dlatego wskazuje się na ograniczenie spożycia oleju palmowego i innych olejów o wysokim profilu kwasów tłuszczowych nasyconych (tak jak i tłuszczów zwierzęcych). Wskazuje się przy tym, że zastępowanie tłuszczów nasyconych nienasyconymi, daje pozytywne efekty. Jak się okazuje, olej palmowy jest tłuszczem bardzo nasyconym, podobnie jak olej kokosowy (olej palmowy ma ok. 50% kwasów nasyconych, a kokosowy - ok. 90%). Dla porównania, olej rzepakowy zawiera tylko 7% kwasów tłuszczowych nasyconych.

Wysoka zawartość nasyconych kwasów tłuszczowych w oleju palmowym powoduje, że nadmierne jest spożywanie może zwiększyć poziom cholesterolu, doprowadzić do otyłości czy być przyczyną rozwoju chorób sercowo-naczyniowych.

Jeśli chodzi o skład oleju palmowego, jest on zależny przede wszystkim o tego, z jakiego fragmentu palmy został pozyskany (2). W przypadku oleju z nasion palmy oleistej, składa się on z 82% nasyconych kwasów tłuszczowych, z czego:

• ok. 40% to kwas laurynowy zaliczany do kwasów MCT
• oraz 15% kwasu oleinowego jednonienasyconego (omega-9)
• i 2% kwasu linolenowego (omega-6).

Skład oleju palmowego z miąższu również ma wysoką zawartość kwasów tłuszczowych nasyconych, przy czym jest to głównie kwas palmitynowy (43%). Dodatkowo znajdują się w nim spore ilości kwasu jednonienasyconego oleinowego (36,5%) i ok. 10% kwasu linolenowego z rodziny kwasów wielonienasyconych omega-6.

Pod względem zdrowotnym, korzystniejszy jest olej palmowy pozyskiwany z miąższu niż z nasion palmy. Nadaje się także do gotowania i smażenia.

Czy olej palmowy jest zdrowy czy szkodliwy dla zdrowia?

Wg badań naukowych olej palmowy jest raczej neutralnym tłuszczem, jeśli jest nierafinowany, jednak w przypadku zastąpienia oleju palmowego innymi olejami roślinnymi, które nie mają tak dużej zawartości nasyconych kwasów tłuszczowych, możliwe są dodatkowe korzyści dla zdrowia. Olej palmowy w niewielkich ilościach nie jest jednak niczym złym, o ile jest tłoczony na zimno. Z reguły jednak dodawany jest do wysokoprzetworzonej żywności, przy czym ulega przekształceniom i wytwarzają się w nim szkodliwe kwasy tłuszczowe trans - wówczas jest niebezpieczny dla zdrowia. Tłuszcze trans mają bowiem zdolność zmieniania właściwości błon komórkowych w organizmie, przyczyniając się m.in. do rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, otyłości, insulinooporności czy cukrzycy typu 2.

Nie każdy jednak olej palmowy szkodzi zdrowiu. Jaki olej palmowy może być korzystny? Przed wszystkim taki, który nie jest poddany rafinacji i utwardzeniu. Ostateczna ocena wpływu tłuszczu palmowego na zdrowie powinna być uzależniona zatem od jego typu, czyli:

• surowy olej palmowy - w czystej, nierafinowanej postaci, zawierający witaminy i minerały. Mimo dużej ilości nasyconych kwasów tłuszczowych, nie powoduje zwiększenia ryzyka chorób układu krążenia (3);
• rafinowany olej palmowy - podczas oczyszczania, olej traci cenne składniki mineralne i witaminy, a w trakcie tego procesu dodatkowo powstają potencjalnie rakotwórcze substancje;
• olej palmowy utwardzony - ma stałą konsystencję i jest odporny na wysokie temperatury. Taki tłuszcz jest szczególnie niebezpieczny, ponieważ podczas utwardzania wytwarzają się izomery trans (tłuszcze trans).

Olej palmowy a dzieci

Kontrowersje budzi również obecność oleju palmowego w produktach dla dzieci, szczególnie w mleku modyfikowanym. Czy słusznie? Po pierwsze, w tego typu mieszankach olej palmowy jest delikatnie rafinowany (jest jedynie pozbawiany potencjalnie szkodliwych dla zdrowia zanieczyszczeń) oraz nieutwardzony - czyli nie znajdują się w nim kwasy tłuszczowe trans.

Olej palmowy jest niezbędny, aby nadać mieszance mlekozastępczej właściwości zbliżone do naturalnego mleka matki, pod względem zawartości kwasów tłuszczowych niezbędnych dla dziecka. W pokarmie matki znajduje się m.in. kwas palmitynowy (wręcz dominuje), a olej palmowy to jedyne źródło roślinne bogate w ten kwas (4).

Właściwości oleju palmowego i wpływ na zdrowie

Olej palmowy ma wiele właściwości, szczególnie jeśli nie jest rafinowany i utwardzony - wówczas zachowuje większość korzystnych kwasów tłuszczowych, witamin, minerałów czy steroli (5). Z tego względu ma duże zastosowanie w kosmetyce, dbaniu o zdrowie oraz żywieniu.

Olej palmowy – właściwości w kosmetyce

Nierafinowany olej palmowy jest bogaty w:

• witaminę A, która przyspiesza procesy gojenia się skóry,
• witaminę K wzmacniającą ściany naczyń krwionośnych,
• witaminę E będącą silnym przeciwutleniaczem opóźniającym starzenie się skóry,
• skwalen o działaniu nawilżacjącym,
• koenzym Q10 o działaniu antyrodnikowym i zwiększającym elastyczność skóry,
• kwasy tłuszczowe chroniące skórę przed utratą wody.

Olej palmowy - wpływ na zdrowie

Olej tłoczony z miąższu owoców palmy oleistej, nieutwardzony i nierafinowany, zawiera nawet 10-krotnie więcej beta-karotenu od marchewki, przez co bardzo korzystnie wpływa na wzrok i hamuje procesy starzenia się skóry. Zawartość przeciwutleniaczy natomiast powoduje, że olej palmowy w czystej postaci chroni nas przed działaniem szkodliwych wolnych rodników. W jego składzie znajdują się również fitoskładniki, które mają działanie przeciwnowotworowe i chroniące nas przed chorobami serca. Wpływa również korzystnie na pracę mózgu, wzmacnia odporność, optymalizuje poziom glukozy we krwi (szczególnie czerwony olej palmowy). Niweluje także stany zapalne, ma działanie przeciwzakrzepowe i obniża poziom złego cholesterolu. Nie należy jednak przesadzać z jego stosowaniem (6).

Kontrowersje ekologiczne i etyczne wokół oleju palmowego

Olej palmowy to olej roślinny produkowany na terenie Indonezji i Malezji - to główne miejsca globalnej produkcji oleju palmowego. Pozostałe kraje to Peru, Ekwador, Kolumbia. Obecnie jest wiele kontrowersji wokół plantacji palmy oleistej:

• los zwierząt - podczas karczowania lasów tropikalnych i sadzenia palmy, zabijane są słonie oraz orangutany (7), natomiast osierocone dzieci zmarłych zwierząt trafiają do niewoli, m.in. do domów publicznych (!),
• los ludzi - ludzie zamieszkujący tereny planowane pod uprawę palmy oleistej, są pozbawiani przymusowo swoich domów i ziem oraz wysiedlani. Istnieją także doniesienia o morderstwach robotników, przemocy seksualnej czy nielegalnym zagarnianiu ziemi,
• los środowiska - w wyniku kolejnych plantacji palm oleistych, dochodzi do wycinania lasów deszczowych, co z kolei ma konsekwencje klimatyczne, m.in. większą emisję dwutlenku węgla. Dodatkowo ekolodzy wskazują, że powstające przy produkcji oleju palmowego ścieki, zanieczyszczają sukcesywnie ekosystemy wodne oraz lądowe.

Czy certyfikowany olej palmowy jest wyjściem?

Średnio 70% oleju palmowego trafiającego do Polski jest olejem certyfikowanym ze zrównoważonych upraw (np. z certyfikatem Sustainable Palm Oil czy też oznaczone certyfikatem RSPO – Roundtable for Sustainable Palm Oil czyli Stowarzyszenia na rzecz Zrównoważonego Przetwórstwa Oleju Palmowego) . System certyfikacji wymaga od producentów szeregu obowiązków, m.in. przejrzystości w procesie produkcji, zgodności z prawem, przestrzegania płynności finansowej, wdrożenie wysokich standardów produkcji, odpowiedzialność dotycząca ochrony środowiska, przestrzeganie praw pracowników. Z tego względu olej certyfikowany jest droższy. Czy jest on jednak wyjściem z sytuacji? W pewnym sensie tak. Jeśli chcemy używać oleju palmowego, lepiej wybierzmy certyfikowany (także pod względem etyczności).

Zamienniki oleju palmowego

Co ciekawe, jeśli chcielibyśmy zastąpić w Polsce olej palmowy innymi olejami roślinnymi, miałoby to niekorzystne efekty dla środowiska. Alternatywą dla tego oleju mogą być jedynie takie oleje, których produkcja ma masową skalę i które dodawane są powszechnie w innych produktach - w konsekwencji lista zamienników dla oleju palmowego zawiera tylko olej rzepakowy, słonecznikowy, kokosowy i sojowy. Oleje te różnią się między są właściwościami i efektywnością produkcji - i niestety żaden z nich nie jest w stanie całkowicie oleju palmowego zastąpić. Całkowite zastąpienie oleju palmowego, według szacunków, wiązałoby się ponadto z kilkoma niekorzystnymi dla środowiska zmianami - tak czytamy w raporcie Frost & Sullivan. Po pierwsze, konieczny byłby nowy teren pod uprawę, aby wyprodukować takie same ilości oleju - aż na poziomie 4-krotnie większego areału produkcyjnego. Za tam natomiast idzie większa emisja dwutlenku węgla. Zatem problem, o którym mówią ekolodzy w kontekście oleju palmowego, czyli wycinka lasów, nie zniknąłby tylko zostałby przeniesiony w inne miejsce. Kolejnym powodem dla którego nie powinno się od razu rezygnować z oleju palmowego to fakt, że produkcja w wielu krajach skupia się na uprawie tego oleju - w Malezji i Indonezji to istotny element gospodarki zapewniający pracę ok. 4,5 mln ludzi.

Gdzie stosowany jest tłuszcz palmowy?

Olej palmowy używany jest w wielu produktach, zarówno w przemyśle spożywczym, jak i kosmetycznym. Znajduje się przede wszystkim w produktach o wysokim stopniu przetworzenia, takich jak batoniki, ciastka, lody, dania gotowe, a nawet muesli. W składzie produktów widoczny jest najczęściej na opakowaniu jako tłuszcz utwardzony, częściowo utwardzony lub olej roślinny uwodorniony - nie jest wówczas zdrowym elementem.

Olej palmowy – dlaczego tak często jest wykorzystywany?

Producenci żywności wiedzą, że utwardzony olej palmowy jest szkodliwy i zawiera niebezpieczne dla człowieka izomery trans. Nie ma to jednak większego znaczenia dla ich działalności, ponieważ olej palmowy utwardzony to jeden z najtańszych surowców tłuszczowych - pozyskuje się go z olejowca gwinejskiego. jak wspomniałam wyżej, uprawa palmy oleistej pozwala na wyprodukowanie ogromnych ilości oleju - znacznie większych niż w przypadku innych roślin.

Innym powodem jest to, że tłuszcz utwardzony ma stałą konsystencję w temperaturze pokojowej, co pozwala na wykorzystanie go np. do produkcji margaryny. Takie tłuszcze o wiele wolniej ulegają utlenianiu i są bardziej odporne na wysokie temperatury oraz wykazują się długim terminem przydatności do spożycia. To wszystko sprawia, że koszty produkcji i przechowywania stają się niższe, straty również (długi termin ważności to większa szansa na sprzedaż 100% asortymentu). Dodany natomiast utwardzony olej palmowy do ciast, wpływa na zwiększenie ich objętości oraz nadanie delikatności - ciasta wydają się puszyste, lekki (podobnie jak inne wypieki). Kolejny aspekt, to wysoki punkt dymienia utwardzonego tłuszczu palmowego - z tego względu smaży się na nim fast foody (chipsy, frytki) nawet wielokrotnie na tym samym tłuszczu.

Olej palmowy - kupować czy nie?

Olej palmowy, jak widać, ma swoje wady i zalety. Podsumowując, ze względu na wysoką zawartość kwasów nasyconych, powinien być spożywany w ograniczonych ilościach, przy czym istotna jest jego postać. Należy unikać produktów spożywczych, które zawierają olej palmowy utwardzony, gdyż ten może zawierać szkodliwe dla zdrowia tłuszcze trans. Istotna jest również jakość oleju palmowego. Najzdrowszy jest surowy olej palmowy, gdyż zawiera dużo witamin, antyoksydantów, minerałów oraz beta-karotenu. Niewskazany jest natomiast wysokooczyszczony i uwodorniony olej palmowy.

W kwestii, czy kupować olej palmowy czy nie w kontekście ekologii, warto zastanowić się nad zamiennikami dla tego tłuszczu - możemy wybrać np. masło shea czy olej kokosowy, jednakże oba te oleje są równie obciążające dla środowiska, co olej palmowy. Mając na uwadze, że w Polsce jednak większość oleju palmowego pochodzi z certyfikowanych upraw, rozsądnym wydaje się kupowanie takiego tłuszczu posiadającego na etykiecie dowody potwierdzające zrównoważoną produkcję. Rezygnacja z oleju palmowego kosztem oleju kokosowego nie rozwiązanie niestety problemu, o którym mówią ekolodzy.

FAQ

Czy olej palmowy jest zdrowy?

Olej palmowy jest zdrowy, jeśli jest spożywany w niewielkich ilościach i ma postać nieutwardzoną oraz jak najmniej rafinowaną. Tłuszcz palmowy jest szkodliwy w postaci uwodornionej - zawiera wówczas szkodliwe dla zdrowia izomery trans.

Czy olej palmowy jest wegański?

Olej palmowy jest wegański - jest to bowiem produkt roślinny, pozyskany bez udziału zwierząt.

Olej palmowy - czy zawiera tłuszcze trans?

Olej palmowy nie zawiera tłuszczów trans w swoim składzie, jeśli występuje w postaci surowej, tłoczonej na zimno. Natomiast w przypadku poddania go procesom rafinacji i utwardzania, tworzą się w nim izomery trans.

Czy masło shea jest lepsze od oleju palmowego?

Masło shea ma niemal identyczny profil kwasów tłuszczowych do oleju palmowego, przy czym tłuszcz palmowy jest głównie źródłem kwasu stearynowego, a masło shea - palmitynowego. Kwas palmitynowy ma nieco mniej niekorzystny wpływ na zdrowie.

Ile kalorii ma olej palmowy?

Olej palmowy w 100 g ma 884 kcal, co oznacza, że w łyżce oleju palmowego 11 g znajduje się 97 kcal. Kalorie w oleju palmowych pochodzą w 100% z tłuszczy.

Bibliografia

1. Urugo MM, Teka TA, Teshome PG, Tringo TT. Palm Oil Processing and Controversies over Its Health Effect: Overview of Positive and Negative Consequences. J Oleo Sci. 2021 Dec 3;70(12):1693-1706, https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34759110/
2. May CY, Nesaretnam K. Research advancements in palm oil nutrition. Eur J Lipid Sci Technol. 2014 Oct;116(10):1301-1315, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4371640/
3. Ismail SR, Maarof SK, Siedar Ali S, Ali A. Systematic review of palm oil consumption and the risk of cardiovascular disease. PLoS One. 2018 Feb 28;13(2):e0193533, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5831100/
4. Di Genova L, Cerquiglini L, Penta L, Biscarini A, Esposito S. Pediatric Age Palm Oil Consumption. Int J Environ Res Public Health. 2018 Apr 1;15(4):651, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC5923693/
5. Mancini A, Imperlini E, Nigro E, Montagnese C, Daniele A, Orrù S, Buono P. Biological and Nutritional Properties of Palm Oil and Palmitic Acid: Effects on Health. Molecules. 2015 Sep 18;20(9):17339-61, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6331788/
6. moisi, OB & Ilori, GE & Agho, I & Ekhator, JO. (2015). Palm oil, its nutritional and health implications (Review). Journal of Applied Sciences and Environmental Management. 19. 127, https://www.researchgate.net/publication/276431079_Palm_oil_its_nutritional_and_health_implications_Review
7. Laurel Neme, Endangered Orangutans Gain From Eco-Friendly Shifts in Palm Oil Market, National Geographic, https://www.nationalgeographic.com/science/article/141009-orangutans-palm-oil-malaysia-indonesia-tigers-rhinos