Kwas foliowy i folian aktywny, czyli witamina B9
Witamina B9 stanowi jeden z najważniejszych składników odżywczych, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu. Naturalnie witamina B9 występuje jako foliany.
Foliany biorą udział w wielu procesach życiowych, m.in. w budowie i tworzeniu struktur DNA. Jeśli występuje niedobór witaminy B9 w diecie, może istotnie zwiększyć się ryzyko niektórych chorób, np.
- chorób serca i udaru mózgu, z powodu podwyższonego poziomu homocysteiny,
- wad wrodzonych, gdyż niski poziom folianów w ciąży wpływa na zaburzenia w rozwoju płodu – m.in. prowadzi do powstawania wad cewy nerwowej,
- chorób nowotworowych,
- zmian miażdżycowych,
- uszkodzeń oksydacyjnych DNA,
- niepłodności u mężczyzn.
Co ważne, istotne jest nie tylko uzupełnianie niedoborów witaminy B9 w organizmie, ale także dostarczanie jej w odpowiedniej formie, ponieważ w przypadku wystąpienia nieprawidłowości w genach (np. mutacja genu MTHFR), metabolizowanie zwykłego kwasu foliowego może być utrudnione (w niektórych przypadkach istotnie), czego efektem mogą być kolejne schorzenia, np. większe ryzyko demencji i upośledzenia funkcji układu nerwowego u osób starszych, większe ryzyko anemii czy też zmniejszenie płodności u niektórych kobiet. W przypadku niedostarczania odpowiedniej formy folianów do organizmu, mogą ponadto wystąpić zaburzenia megaloblastyczne (anemia megaloblastyczna), ponieważ foliany są niezbędne do podziału krwinek czerwonych.
Z powyższych powodów, suplementacja witaminą B9 jest stosowana powszechnie w wielu krajach – także w formie wzbogacania żywności (takie zabiegi stosuje się np. w Kanadzie, Chile czy USA). Odkąd w USA wprowadzono obowiązek wzbogacania mąki kwasem foliowym, istotnie zmniejszyła się liczba noworodków, które miałyby wady cewy nerwowej. Zmniejszyła się także liczba zachorowań na niektóre nowotwory. Problemem jest jednak fakt, że żywność wzbogacana (w Polsce nie stosuje się takich praktyk, więc naszego kraju to nie dotyczy) jest zwykle kwasem foliowym, a nie folianem aktywnym. Poniżej wyjaśniamy dokładnie, czym różni się kwas foliowy od folianów i folianu aktywnego.
Kwas foliowy a foliany – różnice
- Foliany to naturalnie występująca forma witaminy B9. Są one grupą pokrewnych związków, które mają podobne właściwości odżywcze. Aktywną formą witaminy B9 jest kwas 5-metyltetrahydrofoliowego (5-MTHF). W organizmie większość folianów występujących w diecie bardzo szybko przekształca się w kwas 5-MTHF i wówczas jest on bezpośrednio wchłaniany w nabłonku jelita, skąd przedostaje się do krwi.
- Kwas foliowy to syntetyczna forma witaminy B9. To najczęściej stosowana forma witaminy B9 w suplementach oraz w żywności przetworzonej. Do metabolizowania potrzebuje aktywności pewnych ennzymów i innych związków.
Należy jednak podkreślić, że ani foliany występujące w diecie, ani kwas foliowy syntetyczny, nie są aktywnymi formami metabolicznymi, bowiem dopiero w organizmie człowieka dochodzi do ich przekształcenia w aktywną formę kwasu 5-MTHF, która ma szansę trafić do krwi. Różnica natomiast polega na tym, że występuje w tych dwóch przypadkach inna droga metaboliczna witaminy B9 w organizmie. Okazuje się, że kwas foliowy przebywa dużo bardziej skomplikowaną drogę metaboliczną i wymaga obecności innych związków czy enzymów, przez co nawet małe dawki, takie jak 200-400 μg na dobę mogą zostać nie do końca zmetabolizowane w organizmie. W rezultacie niezmetabolizowany kwas foliowy trafia do krwi, gdzie się gromadzi i może stanowić zagrożenie dla zdrowia, gdyż staje się toksyczny.
Suplementacja kwasu foliowego a mutacja MTHFR
To, w jakiej formie powinno się suplementować witaminę B9 w ciąży, zależy od indywidualnych czynników dyktowanych przez organizm, gdyż jej biodostępność, ilość i szybkość, z jaką będzie wchłaniania przez organizm, warunkują m.in. aspekty genetyczne.
Synteza witaminy B9 może być utrudniona nie tylko wtedy, gdy występuje ona w syntetycznej formie kwasu foliowego, ale także przez występowanie polimorfizmu genu MTHFR C677>T lub A1298>C.
Gen MTHFR C677>T jest odpowiedzialny za powstawanie dobrze działającego enzymu MTHFR. Jeśli enzym ten nie działa prawidłowo, z powodu mutacji genetycznej, nie ma możliwości, aby dochodzi do prawidłowej przemiany kwasu foliowego oraz folianów (ponieważ do tego potrzebna jest reduktaza metylenotetrahydrofolianu, która jest efektem działalności wspomnianego genu MTHFR) do ich aktywnej postaci – czyli 5-MTHF – i wówczas kwas foliowy/folian dociera do wątroby w formie niezmetabolizowanej, co powoduje zwiększenie poziomu homocysteiny i zwiększa się stan zapalny, a także ryzyko wystąpienia chorób serca i innych schorzeń (m.in. problemy z pamięcią, inne zaburzenia funkcji poznawczych, anemia itd., a w przypadku ciąży – paradoksalnie defekty cewy nerwowej u płodu). W takiej sytuacji poleca się stałą suplementację, ale aktywną – zmetylowaną – formą kwasu foliowego przez całe życie, a w przypadku ciąży, w dawce zwiększonej. Czym jest taki kwas foliowy? Wyjaśniamy poniżej
Zmetylowany kwas foliowy, czyli aktywna forma folianów
Jak już wspomnieliśmy, jeśli nie występują problemy z metabolizowaniem zwykłej formy syntetycznego kwasu foliowego, nie trzeba szukać innych rozwiązań – wystarczy suplementacja standardowym kwasem foliowym. Jeśli jednak stwierdzono upośledzone metabolizowanie kwasu foliowego, np. z powodu mutacji genetycznej MTHFR, należy sięgać po aktywną biologicznie formę folianów, czyli zmetylowany kwas foliowy, który występuje w formie 5-MTHF – nie musi być zatem dodatkowo przekształcany w organizmie. Taka postać uznawana jest za wysoce przyswajalną formą kwasu foliowego i wiele badań wykazało, że jest ona najlepszym wyborem, jeśli chodzi o suplementację kwasem foliowym w ciąży w przypadku występowania upośledzonego metabolizowania tego składnika przez organizm. Taka forma kwasu przechodzi przez barierę żołądkową i jest wchłaniana przede wszystkim w jelicie cienkim. Obecnie w wielu suplementach diety występuje zmetylowany kwas foliowy pod nazwą Quatrefolic®. Okazuje się, że jest to najlepsza forma kwasu, jeśli chodzi o suplementację aktywnego folianu, gdyż dodatkowo doskonale rozpuszcza się w wodzie, przez co zwiększa się wchłanialność przez komórki błony śluzowej – a to ułatwia dostęp do krwi i krążenia.
Naturalna forma kwasu foliowego w diecie ciężarnej
Poza odpowiednią suplementacją (kwasem foliowym lub jego zmetylowaną formą aktywną), kobieta w ciąży powinna zadbać o dostarczanie witaminy B9 wraz z dietą. Doskonałymi źródłami folianów są m.in. warzywa zielone liściaste, jak jarmuż czy szpinak, a także brokuły, awokado, pełne ziarna zbóż, drożdże czy owoce cytrysowe.
Podkreślamy jednak, że w ciąży występuje zwiększone zapotrzebowanie na kwas foliowy w organizmie, w związku z czym sama dieta nie jest w stanie pokryć tak wysokich wymagań i konieczna jest suplementacja – nie tylko w czasie ciąży, ale i podczas jej planowania, na minimum 6 tygodni przed zapłodnieniem.
>> Dowiedz się, jakie jeszcze witaminy należy przyjmować w ciąży <<
Metabolizm kwasu foliowego w ciąży a badania genetyczne
Upośledzone metabolizowanie kwasu foliowego przez organizm zwykle nie daje wyraźnych, jednoznacznych objawów. W związku z tym warto podczas planowania ciąży, wykonać odpowiednie testy genetyczne, aby wykluczyć lub potwierdzić mutację genetyczną MTHFR – dzięki czemu będzie można dobrać prawidłową suplementację w ciąży.
W badaniach diagnostycznych zwraca się uwagę na poziom homocysteiny we krwi i w moczu, ponieważ u osób z mutacją MTHFR poziomy te są znacznie podwyższone, przy jednoczesnym niskim poziomie metioniny.
W przypadku potwierdzenia mutacji genu MTHFR, należy wprowadzić zwiększoną suplementację kwasu foliowego, ale w formie aktywnej biologicznie (okazuje się bowiem, że osoby z mutacją MTHFR mogą mieć upośledzoną sprawność przemiany kwasu foliowego nawet o 70%).
Zasadność suplementowania kwasu foliowego w ciąży – normy i wytyczne
Według norm, suplementacja kwasem foliowym jest szczególnie zalecana kobietom planującym ciążę, w ciąży oraz podczas karmienia piersią. Jak wskazuje Polskie Towarzystwo Ginekologii i Położnictwa (2018), każda kobieta w ciąży powinna przyjmować kwas foliowy nawet na 12 tygodni przed ciążą oraz kontynuować suplementację przez całą ciążę i po jej zakończeniu w okresie laktacji. Zalecaną dawką w ciąży jest 600 µg kwasu foliowego z suplementu diety.
Czym skutkuje niedostateczne spożycie folianów przez kobiety przed ciążą lub w jej trakcie? Niestety konsekwencje mogą być poważne dla rozwijającego się płodu, a należą do nich m.in.:
- niedorozwój łożyska, co prowadzi do spontanicznych poronień lub do wad cewy nerwowej płodu,
- wady wrodzone serca,
- rozszczep podniebienia i wargi.
Bibliografia
- Dębski R. Paszkowski T. Wielgoś M. Stosowanie złożonych źródeł folianów w profilaktyce wad cewy nerwowej oraz innych zaburzeń spowodowanych niedoborami folianów w okresie planowania ciąży i w ciąży. Standardy Medyczne profilaktyka zdrowotna Nr 1. Tom 1. 2015.
- Ehmke vel Emczyńska E, Kunachowicz H., Badanie ankietowe wśród kobiet w wieku rozrodczym dotyczące pierwotnej profilaktyki wad cewy nerwowej. Hygiene Public Health 2011; 46(1): 47-50.
- CDC. Recommendations, https://www.cdc.gov/ncbddd/folicacid/recommendations.html (dostęp 06.01.202).
- Wichlińska-Lipka M, Nyka WM. Rola homocysteiny w patogenezie chorób układu nerwowego. Forum Medycyny Rodzinnej. 2008; 2(4): 292-297.
- Czeczot H. Kwas foliowyw fizjologii i patologii. Postępy Hig Med Dośw. 2008; 62, 405-419.
- Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologicznego w zakresie stosowania witamin i mikroelementów u kobiet planujących ciążę, ciężarnych i karmiących. Ginekol.Pol. 2014, 85, 395-399.
- Suplementacja folianów w okresie przedkoncepcyjnym,w ciąży i połogu. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologówi Położników, http://perinatologia.umed.pl/wp-content/uploads/2018/02/56597-143992-2-PB.pdf (dostęp 06.01.2021).
